Loading…

ਇਹ ਬਾਣੀ ਮਹਾ ਪੁਰਖ ਕੀ ਨਿਜ ਘਰਿ ਵਾਸਾ ਹੋਇ

ਲੋਗੁ ਜਾਨੈ ਇਹੁ ਗੀਤੁ ਹੈ ਇਹੁ ਤਉ ਬ੍ਰਹਮ ਬੀਚਾਰ

Grammer

Gurbani Grammer (ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਕਰਣ)

(ਸਭ, ਸਭੁ and ਸਭਿ)

ਸਭਿ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ।

OR

ਸਭ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ।

Let us try to understand the Various forms of the word ਸਭ means: entire from within Gurbani. It seems to appear in 3 different forms (ਸਭ, ਸਭੁ & ਸਭਿ)

ਸਭ =  ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ (Feminine)

ਤੁਧੁ ਆਪੇ, ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਸਭ ਉਪਾਈ ਜੀ;

ਤੁਧੁ ਆਪੇ ਸਿਰਜਿ ਸਭ ਗੋਈ ॥

(੧੧-੧੩, ਸੋ ਪੁਰਖੁ, ਆਸਾ, ਮ; ੪)

ਸਭ ਤੇਰੀ, ਤੂੰ ਸਭਨੀ ਧਿਆਇਆ ॥

(੧੧-੧੫, ਆਸਾ, ਮ; ੪)

ਸਭੁ =  ਪੁਲਿੰਗ (Masculine)

ਤੂ ਆਪੇ ਕਰਤਾ, ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਸਭੁ ਹੋਇ ॥

(੧੨-੧, ਆਸਾ, ਮ; ੪)

ਕਰਤਾ ਸਭੁ ਕੋ ਤੇਰੈ ਜੋਰਿ ॥

(੧੭-੧੮, ਸਿਰੀਰਾਗੁ, ਮ; ੧)

ਸਭਿ =  ਬਹੁਵਚਨ (Plural)

ਸਭਿ ਗੁਣ ਤੇਰੇ, ਮੈ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥ –

(੪-੧੫, ਜਪੁ, ਮ; ੧)

ਸਭਿ ਸੁਰਤੀ ਮਿਲਿ ਸੁਰਤਿ ਕਮਾਈ ॥

ਸਭ ਕੀ ਮਤਿ ਮਿਲਿ, ਕੀਮਤਿ ਪਾਈ ॥  (Feminine)

(੯-੧੧, ਆਸਾ  ਮ; ੧)The word ਸਿਖਨ is Plural for ਸਿਖ (Sikhs) In Gurbani it is found to be written as ਸਭਿ ਸਿਖ ਬੰਧਪ ਪੁਤ ਭਾਈ; ਰਾਮਦਾਸ ਪੈਰੀ ਪਾਇਆ ॥੪॥ –(੯੨੩-੧੫, ਰਾਮਕਲੀ, ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ) ਸਭਿ ਸਿਧ ਸਾਧਿਕ ਮੁਨਿ ਜਨਾ; ਮਨਿ ਭਾਵਨੀ ਹਰਿ ਧਿਆਇਓ ॥ –  (੯੮੫-੧, ਮਾਲੀ ਗਉੜਾ, ਮ; ੪)Hence as per rules of Gurbani Grammar ਸਭਿ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ। is the right way of writing it. But Generally it written  as: ਸਭ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ। or ਸਭੁ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ। But Never as ਸਭਿ ਸਿਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ। The Original written form of this Dohra has been given below

Adhak ( ਅਧੱਕ )

In Gurbanee Writing, Adhak (ਅਧੱਕ) is not visibly seen as a VOWEL. But it is commonly used in the pronunciation of Gurmukhi words. If it is not used cautiously, it will finally change the pronunciation and ultimately the meanings and the context of a particular stanza.

ਅਖਰ ਪੜਿ ਪੜਿ ਭੁਲੀਐ ਭੇਖੀ ਬਹੁਤੁ ਅਭਿਮਾਨੁ ॥
(ਅੱਖਰ: Letters) (Panna 61)

ਬਾਵਨ ਅਖਰ ਜੋਰੇ ਆਨਿ ॥
(ਅੱਖਰ: Letters) (Panna 343)

ਸਕਿਆ ਨ ਅਖਰੁ ਏਕੁ ਪਛਾਨਿ ॥
(ਅ-ਖਰ: Permanent and Eternal) (Panna 343)

ਏਕ ਅਖਰੁ ਹਰਿ ਮਨਿ ਬਸਤ ਨਾਨਕ ਹੋਤ ਨਿਹਾਲ ॥੧॥
(ਅ-ਖਰ: Permanent and Eternal) (Panna 361)

In the first two Gur-waaks the word (ਅਖਰ) must be pronounced with ADHAK (ਅੱਖਰ) which means Letters of Alphabet.

In the last two Gur-waaks the word (ਅਖਰੁ ) must be pronounced without ADHAK(ਅ-ਖਰ) which means “Permanent and Eternal”.

ਬਹੁ ਭੇਖ ਕਰਿ ਭਰਮਾਈਐ ਮਨਿ ਹਿਰਦੈ ਕਪਟੁ ਕਮਾਇ ॥
(Deceit or Fraud) (Panna 26)

ਕੂੜ ਕਪਟ ਪਾਜੁ ਲਹਿ ਜਾਸੀ ਮਨਮੁਖ ਫੀਕਾ ਅਲਾਉ ॥੩॥
(Deceit or Fraud) (Panna 637)

ਕਪਟ ਖੁਲਾਨੇ ਭ੍ਰਮ ਨਾਠੇ ਦੂਰੇ॥
(The shutters of the mind) (Panna 890)

ਨਾਨਕ ਮਿਲਹੁ ਕਪਟ ਦਰ ਖੋਲਹੁ ਏਕ ਘੜੀ ਖਟੁ ਮਾਸਾ ॥੧੨॥

(The shutters of the mind) (Panna 1109)

In the first two Gur-waaks the word ਕਪਟ must be pronounced without ADHAK which means Deceit or Fraud.

In the last two Gur-waaks the word (ਕਪਟ) must be pronounced with ADHAK(ਕਪੱਟ) which means “The shutters of the mind”.

ਗਲਾ ਬਾਂਧਿ ਦੁਹਿ ਲੇਇ ਅਹੀਰੁ ॥੨॥
(Neck OR Throat) (Panna 1252)

ਹੇਰਾ ਰੋਟੀ ਕਾਰਨੇ ਗਲਾਕਟਾਵੈ ਕਉਨੁ ॥੧੮੮॥
(Neck OR Throat) (Panna 1374)

ਸੁਣਿ ਗਲਾ ਆਕਾਸ ਕੀ ਕੀਟਾ ਆਈ ਰੀਸ ॥
(Dialogues, Words or Talk) (Panna 7)

ਹੋਰਿ ਗਲਾਂ ਸਭਿ ਕੂੜੀਆ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਪਰਵਾਣੁ ॥੪॥੫॥
(Dialogues, Words or Talk) (Panna 15)

In the first two Gur-waaks the word (ਗਲਾ) must be pronounced without ADHAK which means Neck OR Throat. In the last two Gur-waaks the word (ਗਲਾ) must be pronounced with ADHAK and a Bindi (ਗੱਲਾਂ) which means Dialogues, Words or Talk.

ਅਸੰਖ ਸਤੀ ਅਸੰਖ ਦਾਤਾਰ ॥
(Truthful) (Panna 4)

ਬਿਨੁ ਸਤ ਸਤੀ ਹੋਇ ਕੈਸੇ ਨਾਰਿ ॥
(A widow who burns herself on her husband’s funeral pyre) (Panna 328)

ਸਤੀ ਪਹਰੀ ਸਤੁ ਭਲਾ ਬਹੀਐ ਪੜਿਆ ਪਾਸਿ ॥
(Seventh Watch, OR Seventh Pahar) (Panna 146)

In the first two Gur-waaks the word (ਸਤੀ) must be pronounced without ADHAK which means Truthful or Faithful Wife.

In the last Gur-waak the word (ਸਤੀ) must be pronounced with ADHAK and a Bindi (ਸੱਤੀਂ ) which means Seventh Watch, OR Seventh Pahar.

ਕੇਤਿਆ ਦੂਖ ਭੂਖ ਸਦ ਮਾਰ ॥
(Always, Continually) (Panna 5)

ਹਰਿ ਗੁਣ ਸਦ ਹੀ ਆਖਿ ਵਖਾਣੈ ॥
(Always, Continually) (Panna 11)

ਇਕਿ ਵਣ ਖੰਡਿ ਬੈਸਹਿ ਜਾਇ ਸਦੁ ਨ ਦੇਵਹੀ ॥
(Summons, Call) (Panna 1284)

ਨਾਨਕ ਸੋ ਪ੍ਰਭੁ ਮੈ ਮਿਲੈ ਹਉ ਜੀਵਾ ਸਦੁ ਸੁਣੇ॥੨॥
(Summons, Call) (Panna 1317)

In the first two Gur-waaks the word (ਸਦ) must be pronounced without ADHAK which means Always or Continually. In the last two Gur-waaks the word ਸਦੁ must be pronounced with ADHAK (ਸੱਦ) which means Summons or Call.

SOME MORE pairs of words with and without Adhak (ਅਧੱਕ) are:
ਸਤ and ਸੱਤ, ਮਤਾ and ਮੱਤਾ, ਸਿਖ and ਸਿੱਖ, ਮਧ and ਮੱਧ, ਪਗ and ਪੱਗ, ਖਟ and ਖੱਟ.

PLEASE READ THE MOOL MANTAR AND FIRST PAURI BELOW
SEE FOR YOURSELF HOW IMPORTANT IS THE ADHAK VOWEL IN GURBANEE PRONUNCIATIONS.

ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥
ਜਪੁ ॥
ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥ ੧ ॥
ਸੋਚੈ ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ ॥ ਚੁਪੈ ਚੁਪ ਨ ਹੋਵਈ ਜੇ ਲਾਇ ਰਹਾ ਲਿਵ ਤਾਰ ॥
ਭੁਖਿਆ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ ਜੇ ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ ॥ ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ ਤ ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ ॥
ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ॥ ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ ਨਾਨਕ ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥ ੧ ॥

Aunkar ( ਔਂਕੜ )

In Gurbani Writings Aunkarh is used with the last letter of a word for the following purposes:

1) To indicate Singular Nouns: ਵਾਰੁ, ਮਾਹੁ, ਜਗੁ, ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਇਕੁ, ਮਨਮੁਖੁ, ਰਾਹੁ, ਅਸਗਾਹੁ, ਵੇਪਰਵਾਹੁ

2) To indicate Singular Pronouns: ਇਹੁ, ਇਸੁ, ਜਿਸੁ, ਉਸੁ, ਤਿਸੁ

3) To indicate Singular Adjectives: ਅਮੁਲੁ, ਅਗਮੁ, ਅਗੋਚਰੁ, ਇਹੁ

4) To indicate Masculine Nouns: ਗੁਰਮੁਖੁ, ਮਨਮੁਖੁ, ਨਿਰਮਲੁ, ਪਾਤਿਸਾਹੁ

Aunkhar is also a great help for breaking a word in the continuous written version (Jurvay Akhar) of Puratan Birs

EXCEPTION: Some feminine nouns are always written with Aunkar in the end such as
ਖਾਕੁ, ਸਾਸੁ, ਧਾਤੁ, ਰਤੁ, ਬਸਤੁ, ਲਾਜੁ, ਜਿੰਦੁ, ਭੰਡੁ, ਮੈਲੁ

Some examples are given below from Jap Gurbani Pauree No.s (3, 4 and 11) to clarify the pronunciation part

ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚੁ ਨਾਇ ਭਾਖਿਆ ਭਾਉ ਅਪਾਰੁ ॥
ਆਖਹਿ ਮੰਗਹਿ ਦੇਹਿ ਦੇਹਿ ਦਾਤਿ ਕਰੇ ਦਾਤਾਰੁ ॥
ਫੇਰਿ ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ ॥
ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਸਚੁ ਨਾਉ ਵਡਿਆਈ ਵਿਚਾਰੁ ॥
ਕਰਮੀ ਆਵੈ ਕਪੜਾ ਨਦਰੀ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥
ਨਾਨਕ ਏਵੈ ਜਾਣੀਐ ਸਭੁ ਆਪੇ ਸਚਿਆਰੁ ॥ ੪ ॥

ਹੁਕਮੀ ਹੁਕਮੁ ਚਲਾਏ ਰਾਹੁ ॥ ਨਾਨਕ ਵਿਗਸੈ ਵੇਪਰਵਾਹੁ ॥ ੩ ॥

ਸੁਣਿਐ ਸਰਾ ਗੁਣਾ ਕੇ ਗਾਹ ॥
ਸੁਣਿਐ ਸੇਖ ਪੀਰ ਪਾਤਿਸਾਹ ॥
ਸੁਣਿਐ ਅੰਧੇ ਪਾਵਹਿ ਰਾਹੁ ॥
ਸੁਣਿਐ ਹਾਥ ਹੋਵੈ ਅਸਗਾਹੁ ॥
ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ ॥
ਸੁਣਿਐ ਦੂਖ ਪਾਪ ਕਾ ਨਾਸੁ ॥ ੧੧ ॥

In the above different Pauries of Japujee , we can see that how the “Aunkar” as a grammatical ending has been used to write Singular Nouns (WORDS IN BLUE) and are to be read with a silent Pronunciation.

The above rule seems to be working alright with other words but becomes a confusion with those nouns whose ending alphabet is “H ਹ” such as ਰਾਹੁ, ਵੇਪਰਵਾਹੁ and ਅਸਗਾਹੁ.

One should be very clear while pronouncing an “Aunkar” .
It is silent with the nouns and pronouns because of grammatical ending.

But it gives sound of “O” with the verbs such as Jaaho (ਜਾਹੁ), Khaaho (ਖਾਹੁ) and Aavho (ਆਵਹੁ)
To examplify that, read the Pauree No 20 as given below.
ਕਰਿ ਕਰਿ ਕਰਣਾ ਲਿਖਿ ਲੈ ਜਾਹੁ ॥

ਆਪੇ ਬੀਜਿ ਆਪੇ ਹੀ ਖਾਹੁ ॥

ਨਾਨਕ ਹੁਕਮੀ ਆਵਹੁ ਜਾਹੁ ॥੨੦॥

5) The Adjective of a plural noun is plural and that of a singular noun is always singular as explained below. (adjectives in English do not take the plural ending.)

a ) ਐਸਾ ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹੋਇ ॥ Niranjan ( ਨਿਰੰਜਨੁ) is Singular Adjective of the Singular Noun (ਨਾਮੁ) (Pauree 12)

b ) ਅਮੁਲ ਗੁਣ ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰ ॥ Amul (ਅਮੁਲ) is Plural Adjective of the Singular Nouns (ਗੁਣ and ਵਾਪਾਰ) (Pauree 26)

c ) ਅਮੁਲੁ ਧਰਮੁ ਅਮੁਲੁ ਦੀਬਾਣੁ ॥ Amul (ਅਮੁਲੁ ) is Singular Adjective of the Singular Nouns (ਧਰਮੁ and ਦੀਬਾਣੁ) (Pauree 26)

d ) ਕਵਣੁ ਸੁ ਵੇਲਾ ਵਖਤੁ ਕਵਣੁ , ਕਵਣ ਥਿਤਿ ਕਵਣੁ ਵਾਰੁ ॥ (Pauree 21) “ਵੇਲਾ and ਵਖਤੁ” are Singular Nouns, there Adjectives (ਕਵਣੁ) are Singular
“ਥਿਤਿ” is Plural Noun, its Adjective (ਕਵਣ) is plural.

e ) ਕਵਣਿ ਸਿ ਰੁਤੀ ਮਾਹੁ ਕਵਣੁ ਜਿਤੁ ਹੋਆ ਆਕਾਰੁ ॥ “ਮਾਹੁ” is Singular Noun (with grammatical ending)
and should not be read as “MAHO ਮਾਹੋ” its Adjective (ਕਵਣੁ) is Singular.

f ) ਨਾਨਕੁ ਨੀਚੁ ਕਹੈ ਵੀਚਾਰੁ ॥ (Pauree 18) In this case the word ਨੀਚੁ  is the adjective of ਨਾਨਕੁ
So this line cannot be interpreted as Nanak is talking about dirty minds. But will be interpreted as Humble Nanak.

ਔਂਕੜ’ (For advanced readers):
ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ‘ਔਂਕੜ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਿੰਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਔਂਕੜ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਘੂ ਧੁਨੀ ਹੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਔਂਕੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ ਬਿਧੀ ਤੋਂ ਨਾ-ਵਾਕਫ਼ ਸੱਜਣ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਹੋੜੇ’ ਦੀ ਧੁਨੀ ਬਨਾਉਂਦੇ ਸੁਣੀਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ‘ਔਂਕੜ’ਦੀ ਸਰਲ ਰੁਪ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਵੀਚਾਰ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਆਸ ਹੈ ਗੁਰਸਿੱਖ ਜਗਿਆਸੂ ਪਸੰਦ ਕਰਣਗੇ।

੧. ਨਾਂਵ (ਸੰਗਿਆ) ਵਾਚਕ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕਵਚਨ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ‘ਔਂਕੜ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰੀ ਔਂਕੜ ਦਾ ਸਮੱਗਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ, ਲਗ-ਮਾਤ੍ਰੀ ਨਿਯਮਾਂਵਲੀ ਮੁਤਾਬਕ ਉਚਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
“ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ (ਜਪੁ ਜੀ ਪੰਨਾ ੧)
“ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ‘ਪਾਤਿਸਾਹੁ’ ॥੨੫॥ ( ਪੰਨਾ ੫)
“ਭਰੀਐ ਹਥੁ ਪੈਰੁ ਤਨੁ ਦੇਹ ॥ (ਪੰਨਾ ੪)
“ਸੋ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹਰਿ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹਰਿ ਅਗਮਾ ਅਗਮ ਅਪਾਰਾ ॥ (ਪੰਨਾ ੧੦)
ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਫਜ਼ ‘ਸਤਿਨਾਮੁ, ਪੁਰਖੁ, ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰੁ, ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਹਥੁ, ਪੈਰੁ, ਤਨੁ’ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਇਕਵਚਨ ਹਨ ਇਹਨਾ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਰਤੀ ਔਂਕੜ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ; ਕੇਵਲ ਲਫਜ਼ ਨੂੰ ਇਕਵਚਨ ਦਰਸਾਉਣ ਹਿਤ ਹੈ।

੨. ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕਵਚਨ ਦਰਸਾਉਣ ਹਿਤ ਭੀ ਔਂਕੜ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ।
“ਏਹੁ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ ( ਪੰਨਾ ੩)
“ਜੀਉ ਪ੍ਰਾਣ ਮਨੁ ਤਨੁ ਹਰੇ ਸਾਚਾ ਏਹੁ ਸੁਆਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੪੭)
“ਜਿਉ ਸਾਹਿਬੁ ਰਾਖੈ ਤਿਉ ਰਹੈ ਇਸੁ ਲੋਭੀ ਕਾ ਜੀਉ ਟਲ ਪਲੈ ॥੧॥ ( ਪੰਨਾ ੨੫ )
ਲਫਜ਼ ‘ਏਹੁ, ਇਸੁ’ਪੜਨਾਂਵ ਇਕਵਚਨ ਹਨ, ਅੰਤਲਾ ਔਂਕੜ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਔਂਕੜ ਕੇਵਲ ਇਕਵਚਨ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

੩. ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਤਤਸਮ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਲਫਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮੂਲਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਔਂਕੜ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਔਂਕੜ ਮੂਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਆਇਆ ਹੈ:
“ਅਸੰਖ ਮਲੇਛ ਮਲੁ ਭਖਿ ਖਾਹਿ ॥ ( ਪੰਨਾ ੪)
“ਘਰ ਹੀ ਸਉਦਾ ਪਾਈਐ ਅੰਤਰਿ ਸਭ ਵਥੁ ਹੋਇ ॥ ( ਪੰਨਾ ੨੯)
“ਨਾਨਕ ਬਧਾ ਘਰੁ ਤਹਾਂ ਜਿਥੈ ਮਿਰਤੁ ਨ ਜਨਮੁ ਜਰਾ ॥੪॥੬॥੭੬॥ ( ਪੰਨਾ ੪੪)
ਲਫਜ਼ ‘ਮਲੁ, ਵਥੁ, ਮਿਰਤੁ’ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ ਇਹਨਾ ਨਾਲ ਔਂਕੜ ਮੂਲਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਵ ਉਪਰੋਕਤ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਔਂਕੜ ਭੀ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ।

੪.ਜਿਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆ-ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਆ ਜਾਏ, ਉਹ ਲਫਜ਼ ਮਧਮ ਪੁਰਖ, ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ, ਇਕਵਚਨ ਜਾਂ ਬਹੁਵਚਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਅਜਿਹੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁਕਮ ਜਾਂ ਬੇਨਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:
“ਆਵਹੁ ਭੈਣੇ ਗਲਿ ਮਿਲਹ ਅੰਕਿ ਸਹੇਲੜੀਆਹ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੭)
“ਗੁਣ ਗਾਵਹੁ ਸੰਤ ਜੀਉ ਮੇਰੇ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਕੇਰੇ ਜੀਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੭੫)
“ਮਨ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਭਾਣੈ ਚਲੁ ॥ ( ਪੰਨਾ ੩੭ )
“ਵਣਜੁ ਕਰਹੁ ਵਣਜਾਰਿਹੋ ਵਖਰੁ ਲੇਹੁ ਸਮਾਲਿ॥ (ਪੰਨਾ ੨੨ )
ਉਕਤ ਪੰਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਫਜ਼’ਆਵਹੁ, ਗਾਵਹੁ, ਚਲੁ, ਕਰਹੁ’ ਮਧਮ ਪੁਰਖ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਾਚੀ ਹਨ ਇਹਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤੁਸੀਂ ਆਵਹੁ, ਤੁਸੀਂ ਗਾਵਹੁ, ਤੂੰ ਚਲ, ਤੁਸੀਂ ਕਰਹੋ। ਉਪਰੋਕਤ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹੋਰ ਲਫਜ਼-:
‘ਨਾਵਹੁ, ਪਾਵਹੁ, ਸਿਖਹੁ, ਲਾਵਹੁ, ਜਾਵਹੁ, ਰਾਖਹੁ, ਆਦਿ। ਉਕਤ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਔਂਕੜ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ।

੫. ਕਿਰਿਆ-ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ ਜਿੰਨਾ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਉ’ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਜਾਂ ਅਨ ਪੁਰਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-:
“ਹਰਿ ਕੇ ਜਨ ਸਤਿਗੁਰ ਸਤਪੁਰਖਾ ਬਿਨਉ ਕਰਉ ਗੁਰ ਪਾਸਿ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੦)
“ਰਮਈਆ ਰੇਨੁ ਸਾਧ ਜਨ ਪਾਵਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੭੭)
“ਕਰ ਕਰਿ ਟਹਲ ਰਸਨਾ ਗੁਣ ਗਾਵਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੮੯)
ਕਰਉ-{ਕਿਰਿਆ,ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ, ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਚਾਰਣ- ਕਰਉਂ।
ਪਾਵਉ-{ਕਿਰਿਆ,ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ, ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।ਉਚਾਰਣ-ਪਾਵਉਂ।
ਗਾਵਉ-{ਕਿਰਿਆ,ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ, ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।ਉਚਾਰਣ-ਗਾਵਉਂ।
“ਅੰਕੁ ਜਲਉ ਤਨੁ ਜਾਲੀਅਉ ਮਨੁ ਧਨੁ ਜਲਿ ਬਲਿ ਜਾਇ ॥ (ਪੰਨਾ ੫੪)
“ਆਗਿਆ ਤੁਮਰੀ ਮੀਠੀ ਲਾਗਉ ਕੀਓ ਤੁਹਾਰੋ ਭਾਵਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੭੧੩)
“ਪਾਉ ਪਖਾਲਾ ਤਿਸ ਕੇ ਮਨਿ ਤਨਿ ਨਿਤ ਭਾਵਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੩੧੮)
ਜਲਉ-{ਕਿਰਿਆ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਅਨ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਜਲ਼ ਜਾਏ।ਉਚਾਰਣ-ਜਲਉ।
ਲਾਗਉ, ਭਾਵਉ {ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਅਨ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਮਿੱਠੀ ਲੱਗੇ, ਭਾਵੇ। ਉਚਾਰਣ- ਲਾਗਉ,ਭਾਵਉ।

੬.ਸਧਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭੀ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
“ਮਨਮੁਖੁ ਕਾਇਰੁ ਕਰੂਪੁ ਹੈ ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਨਕੁ ਨਾਹਿ ॥ ( ਪੰਨਾ ੫੯੧)
“ਗੁਰਮੁਖਿ ਪੂਰਾ ਜੇ ਕਰੇ ਪਾਈਐ ਸਾਚੁ ਅਤੋਲੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੭ )
“ਕੁਚਲੁ ਕਠੋਰੁ ਕਾਮੀ ਮੁਕਤੁ ਕੀਜੈ ॥੪॥ ( ਪੰਨਾ ੭੩੮)
ਕਾਇਰੁ, ਕਰੂਪ, ਸਾਚ, ਕੁਚਲੁ, ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

੭. ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਭੂਤਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਮੁ, ਨੁ, ਹੁ, ਸੁ’ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ:
“ਬਨਿ ਭੀਹਾਵਲੈ ਹਿਕੁ ਸਾਥੀ ਲਧਮੁ ਦੁਖ ਹਰਤਾ ਹਰਿ ਨਾਮਾ ॥ (ਪੰਨਾ ੫੧੯)
“ਭਉਜਲੁ ਬਿਖਮੁ ਅਸਗਾਹੁ ਗੁਰਿ ਬੋਹਿਥੈ ਤਾਰਿਅਮੁ ॥ ( ਪੰਨਾ ੭੧੦)
ਲਧਮੁ-{ਕਿਰਿਆ ਭੂਤਕਾਲ ਕਾਲ, ਇਕਵਚਨ, ਉਤਮ ਪੁਰਖ, ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ} ਮੈਂ ਲੱਭਾ।
ਤਾਰਿਅਮੁ-{ਕਿਰਿਆ ਭੂਤਕਾਲ, ਇਕਵਚਨ, ਉਤਮ ਪੁਰਖ, ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ} ਮੈਨੂੰ ਤਾਰ ਲਿਆ ਹੈ
ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਮੁ’ ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ।
“ਭਗਤਿ ਖਜਾਨਾ ਬਖਸਿਓਨੁ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ॥੪॥ ( ਪੰਨਾ ੭੮੬)
ਬਖਸਿਓਨੁ-{ਕਿਰਿਆ, ਭੂਤਕਾਲ ਇਕਵਚਨ, ਅਨ ਪੁਰਖ, ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ, ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ}ਉਸ ਨੇ ਬਖਸ਼ਿਆ ਹੈ।
ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਨੁ’ ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ ਅਨ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ।
“ਤਤੈ ਤਾਮਸਿ ਜਲਿਓਹੁ ਮੂੜੇ ਥਥੈ ਥਾਨ ਭਰਿਸਟੁ ਹੋਆ ॥ ( ਪੰਨਾ ੪੩੫)
ਜਲਿਓਹੁ-{ਕਿਰਿਆ ਭੂਤਕਾਲ ਮਧਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ, ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ} ਤੂੰ ਸੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈਂ।
ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਹੁ’ ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ ਮਧਮ ਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ। ਉਚਾਰਣ- ਜਲਿਓਹੁ।
“ਸਹਿ ਟਿਕਾ ਦਿਤੋਸੁ ਜੀਵਦੈ ॥੧॥ ( ਪੰਨਾ ੯੬੬)
“ਜਾਂ ਸੁਧੋਸੁ ਤਾਂ ਲਹਣਾ ਟਿਕਿਓਨੁ ॥੪॥ (ਪੰਨਾ ੯੬੭)
ਦਿਤੋਸੁ-{ਭੂਤਕਾਲ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ ਪੁਲਿੰਗ} ਦਿੱਤਾ ਉਸ ਨੇ ।
ਸੁਧੋਸੁ-{ਭੂਤਕਾਲ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵੀ ਪਿਛੇਤਰ ਪੁਲਿੰਗ} ਸੋਧਿਆ ਉਸ ਨੇ।

੮.ਲਹਿੰਦੀ ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਭਵਿਖਤ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਗੁ’ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਲਿੰਗ ਦਾ ਵਾਚੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:
“ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਪਾਜੁ ਲਹਗੁ ਨਿਦਾਨਿ ॥੧॥ (ਪੰਨਾ ੮੩੨ )
ਲਹਗੁ-{ਪੁਲਿੰਗ,ਭਵਿਖਤ ਕਾਲ ਇਕਵਚਨ, ਕ੍ਰਿਆਵੀ ਪਿਛੇਤਰ}ਲਹਿ ਜਾਵੇਗਾ।

੯.ਜਿਹੜੇ ‘ਨਾਂਵ’ ਸੰਗਿਆ ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਹੁ’ ਹੋਵੇ,ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੰਬੰਧਕੀ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ :
“ਨੈਨਹੁ ਨੀਦ ਪਰ ਦ੍ਰਿਸਟਿ ਵਿਕਾਰ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੮੨)
ਨੈਨਹੁ-{ਨਾਂਵ,ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ}ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ। ਉਚਾਰਣ-ਨੈਨਹੁਂ
ਨੋਟ: ‘ਹੁ’ ਵਿਚ ਔਂਕੜ ਦੀ ਧੁਨੀ ਹੀ ਉਚਾਰਣੀ ਹੈ,ਹੋੜੇ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨਹੀਂ ਬਨਾਉਣੀ।
“ਪਾਵਹੁ ਬੇੜੀ ਹਾਥਹੁ ਤਾਲ ॥ (ਪੰਨਾ ੧੧੬੬)
ਹਾਥਹੁ-{ਨਾਂਵ ਕਰਮ ਕਾਰਕ ਬਹੁਵਚਨ} ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ।ਹਾਥਹੁਂ।
“ਸੋ ਕਿਉ ਮਨਹੁ ਵਿਸਾਰੀਐ ਜਾ ਕੇ ਜੀਅ ਪਰਾਣ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੬ )
ਮਨਹੁ-{ਨਾਂਵ, ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ} ਮਨ ਤੋਂ।ਉਚਾਰਣ-ਮਨਹੁਂ।

੧੦. ਜਿੰਨਾ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਔਂਕੜ ਜਾਂ ਤਾਂ ਲਫਜ਼ ਦਾ ਮੂਲ ਔਂਕੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਵਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਿਣਤੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਐਸੇ ਔਂਕੜ ਨੂੰ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਭਾਗ ਜ਼ਰੂਰ ਬਨਾਉਣਾ ਹੈ:
“ਮਹੁਰਾ, ਸਹੁਰਾ, ਬਸੁਧਾ, ਚਤੁਰਾਈ, ਪਰਮੇਸੁਰ, ਕਿੰਗੁਰੀ, ਬਛੁਰਾ, ਈਸੁਰ, ਕਰੁਣਾ, ਮਹੇਸੁਰ, ਅਨੁਰਾਗ, ਮਧੁਰੀ, ਲਟੁਰੀ, ਅੰਕੁਰ, ਠਾਕੁਰ, ਆਦਿ।“

੧੧.ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਇਹ ਨਿਯਮ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਕਿਸੇ ਲਫਜ਼ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ‘ਵ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਔਂਕੜ ਪਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਔਂਕੜ ਇਕਵਚਨ ਦੀ ਲਖਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ; ਕੇਵਲ ਉਸ ਲਫਜ਼ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ‘ਵ’ ਦਾ ਔਂਕੜ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੋਇਆ ਹੈ :
“ਪੰਚ ਤਤੁ ਮਿਲਿ ਦਾਨੁ ਨਿਬੇਰਹਿ ਟਾਂਡਾ ਉਤਰਿਓ ਪਾਰਾ॥॥ ( ਪੰਨਾ ੩੩੩)
“ਏਹੁ ਵਿਸੁ ਸੰਸਾਰੁ ਤੁਮ ਦੇਖਦੇ ਏਹੁ ਹਰਿ ਕਾ ਰੂਪੁ ਹੈ ਹਰਿ ਰੂਪੁ ਨਦਰੀ ਆਇਆ ॥( ਪੰਨਾ ੯੨੨)
“ਚਿਤੇ ਦਿਸਹਿ ਧਉਲਹਰ ਬਗੇ ਬੰਕ ਦੁਆਰ ॥ ( ਪੰਨਾ ੬੨)
“ਸੁਅਸਤਿ ਆਥਿ ਬਾਣੀ ਬਰਮਾਉ ॥ ( ਪੰਨਾ ੪ )
“ਚਰਨਾਰਬਿੰਦ ਨ ਕਥਾ ਭਾਵੈ ਸੁਪਚ ਤੁਲਿ ਸਮਾਨਿ ॥੧॥ ( ਪੰਨਾ ੧੧੨੪)
“ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ ॥ ( ਪੰਨਾ ੮ )
“ਬਿਸੰਭਰੁ ਦੇਵਨ ਕਉ ਏਕੈ ਸਰਬ ਕਰੈ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਾ ॥ ( ਪੰਨਾ ੨੪)
ਤਤੁ ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੂਪ ‘ਤਤਵ’ ਹੈ।
ਵਿਸੁ ਦਾ ‘ਵਿਸਵ’। ਸੁਅਸਤਿ ਦਾ ‘ਸਵਾਸਤ’।
ਦੁਆਰ ਦਾ ‘ਦਵਾਰ’।ਸੁਪਚ ਦਾ ‘ਸਵਪਚ’।
ਮਹਤੁ ਦਾ ‘ਮਹਤਵ’। ਬਿਸੰਭਰ ਦਾ ‘ਬਿਸੰਵਭਰ’।

੧੨.ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਲਫਜ਼ ਦੇ ਅਗੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਖਰ ‘ਕੁ’ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਨਿਖੇਧ-ਬੋਧ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ‘ਸੁ’ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ-ਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ:
“ਵੇਸ ਕਰੇ ਕੁਰੂਪਿ ਕੁਲਖਣੀ ਮਨਿ ਖੋਟੈ ਕੂੜਿਆਰਿ ॥ ( ਪੰਨਾ ੮੯ )
“ਮਹਲ ਕੁਚਜੀ ਮੜਵੜੀ ਕਾਲੀ ਮਨਹੁ ਕਸੁਧ ॥ ( ਪੰਨਾ ੧੦੮੮ )
“ਕੁਰੁਤਾ ਬੀਜੁ ਬੀਜੇ ਨਹੀ ਜੰਮੈ ਸਭੁ ਲਾਹਾ ਮੂਲੁ ਗਵਾਇਦਾ ॥੫॥ ( ਪੰਨਾ ੧੦੭੫ )
ਕੁਰੂਪਿ, ਕੁਚਜੀ (ਕੁਚੱਜੀ), ਕੁਰੁਤਾ (ਕੁ-ਰੁਤਾ), ਕੁਨਾਰਿ, ਕੁਥਾਉ, ਕੁਸੁਧ, ਕੁਕਰਮ, ਆਦਿ।
“ਨਾਨਕ ਸਾ ਸੁਆਲਿਓ ਸੁਲਖਣੀ ਜਿ ਰਾਵੀ ਸਿਰਜਨਹਾਰਿ ॥੧॥ ( ਪੰਨਾ ੮੯)
“ਅੰਮਾਲੀ ਹਉ ਖਰੀ ਸੁਚਜੀ ਤੈ ਸਹ ਏਕਿ ਨ ਭਾਵਾ ॥ ( ਪੰਨਾ ੫੫੮)
“ਏਹ ਸੁਮਤਿ ਗੁਰੂ ਤੇ ਪਾਈ ॥ ( ਪੰਨਾ ੯੯ )
ਸੁਲਖਣੀ, ਸੁਚਜੀ (ਸੁਚੱਜੀ), ਸੁਮਤਿ (ਸੁ- ਮਤਿ), ਸੁਕਰਮ, ਸੁਮੰਤ੍ਰ, ਸੁਚਾਰੀ, ਸੁਵੰਨੜੀ, ਸੁਵੰਨੀ, ਸੁਵਰਨੁ, ਸੁਵਿਨਾ, ਸੁਵੈਦੁ, ਆਦਿ।

Bihaari (ਬਿਹਾਰੀ)

ਬਿਹਾਰੀ: BIHAAREE Vowel can be used with all alphabets except ” ੳ “

It is known as a extended vowel (Deeragh Matra) and is written after the letter and can be used in beginning middle or towards the end of the word.

In Gurbani Writings BIHAAREE (ਬਿਹਾਰੀ) is used for the following purposes:
1) As a preposition with Plural Nouns :

  • ਉਪਦੇਸੁ ਜਿ ਦਿਤਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੋ ਸੁਣਿਆ ਸਿਖੀ ਕੰਨੇ ॥ (ਸਿਖਾਂ ਨੇ)
  • ਗੁਰਸਿਖੀ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿਆ ਗੁਰੁ ਪੂਰਾ ਪਾਰਿ ਲੰਘਾਇ ॥(ਗੁਰਸਿਖਾਂ ਨੇ)
  • ਅਖੀ ਬਾਝਹੁ ਵੇਖਣਾ ਵਿਣੁ ਕੰਨਾ ਸੁਨਣਾ ॥
  • ਜਿਨ ਕਉ ਹੋਆ ਕਿਰਪਾਲੁ ਹਰਿ ਸੇ ਸਤਿਗੁਰ ਪੈਰੀ ਪਾਹੀ ॥

ਸਿਖੀਂ, ਗੁਰਸਿਖੀਂ, ਅਖੀਂ, ਪੈਰੀਂ (All these words MUST be read with a Bindi Vowel to indicate Plural words)
2) With verbs :

a) Verbs ending with letter “ਨ” (NANNA) and having biharee vowel, are in plural form.

  • ਨਾਨਕ ਗੁਰੂ ਨ ਚੇਤਨੀ ਮਨਿ ਆਪਣੈ ਸੁਚੇਤ ॥ (ਯਾਦ ਨਹੀ ਕਰਦੇ)
  • Same with verbs like: ਜਾਪਨੀ, ਪਾਇਨੀ, ਧਾਵਨੀ.

b) As present tense.

  • ਮੂੰਡਿ ਮੁੰਡਾਇਐ ਜੇ ਗੁਰੁ ਪਾਈਐ ਹਮ ਗੁਰੁ ਕੀਨੀ ਗੰਗਾਤਾ ॥
  • ਘਟਿ ਘਟਿ ਸੁਨੀ ਸ੍ਰਵਨ ਬਖਾਣੀ ॥

c) As past tense.

  • ਜਿਨਿ ਸਿਸਟਿ ਸਾਜੀ ਸੋਈ ਜਾਣੈ ॥
  • ਸਿਧੁ ਹੋਵਾ ਸਿਧਿ ਲਾਈ ਰਿਧਿ ਆਖਾ ਆਉ ॥

d) As future tense.

  • ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥
  • ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਕਰਸੀ ਹੁਕਮੁ ਨ ਕਰਣਾ ਜਾਈ ॥

3) Replacement for Siharee (ਸਿਹਾਰੀ) vowel.

  • ਮਨਮੁਖ ਹੁਕਮੁ ਨ ਜਾਣਨੀ ਤਿਨ ਮਾਰੇ ਜਮ ਜੰਦਾਰੁ ॥ Instead of ਜਾਣਨਿ
  • ਸਾਹੇ ਲਿਖੇ ਨ ਚਲਨੀ ਜਿੰਦੂ ਕੂੰ ਸਮਝਾਇ ॥ Instead of ਚਲਨਿ

Bindee (ਬਿੰਦੀ)

ਬਿੰਦੀ (Bindee)

Bindee is like a dot ( . ) and it is placed on the right hand side of the alphabet.

It is added to give the nasal sound.

Bindee is used with following Vowels : (Kanna, Biharee, Lawaan, Dulawaan, Hoora and Kanauraa)

In Gurbani Writing

Bindi has been used in moderation as indication and need to be used according to the context.

Adhak has never been used and needed to be used according to the context.

Tippie has been used exclusively. (With Mukta, Siharee Aunkaar and Dulankar)

In Gurbani Writings Bindee is used for the following purposes:
1) To indicate Plural Nouns :

Below is the chart to indicate what is meant as “used in moderation”

WORDS WITH BINDITO BE READ ASPANNA NO.NO. OF TIMES IN SGGSSAME WORD WITHOUT BINDINO. OF TIMES IN SGGS
ਗੁਰਸਿਖਾਂਗੁਰਸਿਖਾਂ96, 317, 5906ਗੁਰਸਿਖਾ19
ਗੁਰਸਿਂਖੀਗੁਰਸਿਖੀਂ4501ਗੁਰਸਿਖੀ4
ਸਂਖੀਸਖੀਂ371ਸਖੀ79
ਸਗਂਲੀਸਗਲੀਂ3561ਸਗਲੀ66
ਨਾਂੜੀਨਾੜੀਂ6591ਨਾੜੀ1
ਅਂਖੀਅਖੀਂ12411ਅਖੀ28
ਗਂਲੀਗਲੀਂ85, 13822ਗਲੀ22
ਗਲੀਂਗਲੀਂ12871——
ਦਾਂਤੀਦਾਤੀਂ1237 (M: 1)*1ਦਾਤੀ7
ਰੁਖਾਂਰੁਖਾਂ (Trees)13811ਰੁਖਾ (Tasteless or Rude)No such word
ਭਗਤਾਂਭਗਤਾਂ108, 313, 32313ਭਗਤਾ101
ਭਗਂਤੀਭਗਤੀਂ1081ਭਗਤੀਂ105
ਗੁਰਸਬਦੀਂਗੁਰਸਬਦੀਂ1331 (M: 1)*1ਗੁਰਸਬਦੀ152
ਵਡਭਾਂਗੀਵਡਭਾਗੀਂ12081ਵਡਭਾਗੀ188
ਬਡਭਾਂਗੀਬਡਭਾਗੀਂ12671ਬਡਭਾਗੀ19
ਸਉਦੀਂਸਉਦੀਂ356 (M: 1)*1ਸਉਦੀ1
ਥਿਂਤੀਥਿਤੀਂ8421ਥਿਤੀ13
ਨਾਂਈਨਾਂਈ1242 (M: 1)*1ਨਾਈ28
ਥਾਂਈਥਾਂਈ8012ਥਾਈ36
ਜਾਂਈਜਾਂਈ620, 827,9477ਜਾਈ414
ਖਾਂਡੁਖਾਂਡ972, 13772ਖਾਡ1
ਆਂਬੁਆਂਬ (Mango)9722ਆਬ (Water)4
ਜੀਆਂਜੀਆਂ201,323, 8638ਜੀਆ94
ਪਾਂਡੇਪਾਂਡੇ355, 653, 87410ਪਾਡੇ5
ਕਾਂਸੀਕਾਂਸੀ, ਕਾਂਸ਼ੀ1123, 12632ਕਾਸੀ15
ਸਾਂਈਂਸਾਂਈਂ13781ਸਾਈ
ਸਾਂਈਸਾਂਈਂ11, 89, 32322—73
ਸਾਈਂਸਾਂਈਂ7611——

ਦਰਵੇਸਾਂ ਨੋ ਲੋੜੀਐ ਰੁਖਾਂ ਦੀ ਜੀਰਾਂਦਿ ॥੬੦॥
(Panna 1381)

2) With Verbs :

Below is the chart to indicate what is meant as “used in moderation”

WORD WITH BINDITO BE READ ASPANNA NO.NO. OF TIMES IN SGGSSAME WORD WITHOUT BINDINO. OF TIMES IN SGGS
ਦੇਂਦਾਦੇਂਦਾ85, 349, 12746ਦੇਦਾ8
ਲੈਂਦੇਲੈਂਦੇ95, 12862ਲੈਂਦੇ6
ਚੜਾਂਚੜਾਂ12571ਚੜਾ1
ਦੇਖਾਂਦੇਖਾਂ659, 1113, 11537ਦੇਖਾ66
ਖਾਂਦਾਖਾਂਦਾ12431ਖਾਦਾ2
ਕਮਾਂਤਿਕਮਾਂਤਿ12641ਕਮਾਤਿ3
ਜਾਂਦਾਜਾਂਦਾ119, 14142ਜਾਦਾ1
ਜਾਂਦੇਜਾਂਦੇ50, 1290, 13793ਜਾਦੇ3
ਬਾਂਛਉਬਾਂਛਉ544, 1304, 13493ਬਾਛਉ5
ਫਾਂਧਿਓਫਾਂਧਿਓ6341ਫਾਧਿਓ1
ਕਾਂਢੀਐਕਾਂਢੀਐ48, 400, 4745ਕਾਢੀਐ3
ਗਾਂਵਦੇਗਾਂਵਦੇ3161ਗਾਂਵਦੇ3
ਗਾਂਵੈਗਾਂਵੈ12591ਗਾਵੈ208
ਜਾਂਹਿਗਾਜਾਂਹਿਗਾ11061ਜਾਹਿਗਾ6

ਧਰਮ ਰਾਇ ਜਬ ਲੇਖਾ ਮਾਗੈ ਕਿਆ ਮੁਖੁ ਲੈ ਕੈ ਜਾਹਿਗਾ ॥
ਕਹਤੁ ਕਬੀਰੁ ਸੁਨਹੁ ਰੇ ਸੰਤਹੁ ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਤਰਿ ਜਾਂਹਿਗਾ ॥੩॥੧॥ (Panna 1106)
ਮੋਇਆ ਰੋਂਹਿ ਰੋਂਦੇ ਮਰਿ ਜਾਂਹੀ ॥ (Shalok M: 1, Panna 1287)

ਕੁਲਹਾਂ ਦੇਂਦੇ ਬਾਵਲੇ ਲੈਂਦੇ ਵਡੇ ਨਿਲਜ ॥ (Shalok M: 1, Panna 1286)

Dulaawaan (ਦੁਲਾਵਾਂ )

ਦੁਲਾਵਾਂ (Dulaawan)

Dulaawan which looks like a two diverging lines at about 135 degrees angle
( ੈ )
are added above the alphabet.

In its normal form it gives the sound of “ai” as in the word “and”.

Du-Laaian can be used with all alphabets except ” ੳ and ੲ ”

It is known as a extended vowel (Deeragh Matra) and can be used in beginning middle or towards the end of the word.

In Gurbani Writings Dulaawan (ਦੁਲਾਵਾਂ) is used with the last letter of a word for the following purposes:
1) As a preposition with Nouns and adjectives:

  • ਸੋਚੈ ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ (ਸੋਚਣ ਨਾਲ) (Panna 1)
  • ਹਉ ਵਾਰੀ ਜਿਤੁ ਸੋਹਿਲੈ ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇ (ਜਿਸ ਸੁਹਿਲੇ ਕਰਕੇ) (Panna 12)
  • ਪੇਈਅੜੈ ਸਹੁ ਸੇਵਿ ਤੂੰ ਸਾਹੁਰੜੈ ਸੁਖਿ ਵਸੁ (ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਿਚ) (Panaa 50)
  • ਧੰਨੈ ਸੇਵਿਆ ਬਾਲ ਬੁਧਿ (ਧੰਨੇ ਨੇ) (Panna 1192)
  • ਹਉ ਮੂਰਖੁ ਕਾਰੈ ਲਾਈਆ ਨਾਨਕ ਹਰਿ ਕੰਮੇ (ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਵਿਚ) (Panaa 449)
  • ਜਿਹ ਮਰਨੈ ਸਭੁ ਜਗਤੁ ਤਰਾਸਿਆ (ਮੌਤ ਤੋਂ) (Panaa 327)
  • ਜਨ ਨਾਮੈ ਤਤੁ ਪਛਾਨਿਆ ॥੩॥੩॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਨੇ) (Panaa 657)

2) With verbs to show the present continuous tense:

  • ਰੋਵੈ ਰਾਮੁ ਨਿਕਾਲਾ ਭਇਆ ॥ (ਰੋਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਂ ਕਿ ਰੋਇਆ ਸੀ) (The Sentient Raam our Mool is still crying) (Panaa 1)
  • ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ (ਹੋ ਸਕੀਦਾ ਹੈ) (Panaa 1)
  • ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ ਕਰੈ ਵੀਚਾਰੁ (ਬਿਆਨ ਕਰੇ, ਕਥਨ ਕਰੇ) (Panaa 3)
  • ਮੰਨੈ ਤਰੈ ਤਾਰੇ ਗੁਰੁ ਸਿਖ (ਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) (Panaa 3)
  • ਸਤੁ ਸੰਤੋਖੁ ਦਇਆ ਕਮਾਵੈ ਏਹ ਕਰਣੀ ਸਾਰ (ਕਮਾਂਦਾ ਹੈ) (Panaa 53)
  • ਰਸਨਾ ਉਚਰੈ ਹਰਿ ਹਰੀ (ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ) (Panaa 191)
  • ਜਿਥੈ ਜਾਇ ਬਹੈ ਮੇਰਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੋ ਥਾਨੁ ਸੁਹਾਵਾ ਰਾਮ ਰਾਜੇ (ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ) (Panaa 450)

3) Verbs ending with “ਐ”

  • ਆਉ ਸਖੀ ਸੰਤ ਪਾਸਿ ਸੇਵਾ ਲਾਗੀਐ (ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।) (Let us Dedicate) (Panaa 457)
  • ਖੋਟੈ ਵਣਜਿ ਵਣੰਜਿਐ ਮਨੁ ਤਨੁ ਖੋਟਾ ਹੋਇ (ਵਣਜ ਦੇ ਰਾਹੀਂ।) (By Trading) (Panaa 22)
  • ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ (ਆਖੀਦਾ ਹੈ) (Should be Known) (Panaa 140)

4) Meanings of “ਕੈ”

  • ਚੰਗਾ ਨਾਉ ਰਖਾਇ ਕੈ ਜਸੁ ਕੀਰਤਿ ਜਗਿ ਲੇਇ (having obtained) (Panaa 2)
  • ਮੰਨੈ ਜਮ ਕੈ ਸਾਥਿ ਨ ਜਾਇ (along with) (Panaa 3)
  • ਕਰਤੇ ਕੈ ਕਰਣੈ ਨਾਹੀ ਸੁਮਾਰੁ (his, creator’s) (Panaa 3)
  • ਕਰਤੇ ਕੀ ਮਿਤਿ ਕਰਤਾ ਜਾਣੈ ਕੈ ਜਾਣੈ ਗੁਰੁ ਸੂਰਾ (or, either) (Panaa 930)

5) Meanings of “ਤੈ” (without bindi)

  • ਆਖਹਿ ਗੋਪੀ ਤੈ ਗੋਵਿੰਦ (ਅਤੇ) (and) (Panaa 5)
  • ਜੇ ਕਰਿ ਸੂਤਕੁ ਮੰਨੀਐ ਸਭ ਤੈ ਸੂਤਕੁ ਹੋਇ (ਥਾਂ) (place) (Panaa 472)
  • ਮਨਮੁਖ ਗੁਣ ਤੈ ਬਾਹਰੇ ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਮਰਦੇ ਝੂਰਿ (ਤੋਂ) (without) (Panaa 27)

6) Meanings of “ਤੈ” (with bindi) (“ਤੈਂ”)

  • ਥਾਲੈ ਵਿਚਿ ਤੈ ਵਸਤੂ ਪਈਓ (ਤੂੰ;ਪਰਮੇਸਰ) (thou, you (singular) Paarbraham) (Panaa 645)
  • ਫਰੀਦਾ ਜੋ ਤੈ ਮਾਰਨਿ ਮੁ ਕੀਆਂ ਤਿਨਾ ਨ ਮਾਰੇ ਘੁੰਮਿ (ਤੈਨੂੰ) (you ) (Panaa 1378)
  • ਤੈ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਮੈ ਸਾਰ ਨ ਜਾਨੀ (ਤੁਝ) (thou, you (singular) Parmeshwar) (Panaa 794)

7) Towards the beginning of a pankati, if the Noun is with a Sihari (ਪ੍ਰਭਿ, ਹਰਿ, ਮਨਿ) or Dulavaan ending (ਹੀਅਰੈ), the preceding Pronoun have a Dulavaan ending (ਮੇਰੈ ).

  • ਮੇਰੈ ਪ੍ਰਭਿ ਮੇਲੇ ਮੇਲਿ ਮਿਲਾਏ (Panaa 111)
  • ਮੇਰੈ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ ਲੇਖੁ ਲਿਖਾਇਆ ਧੁਰਿ ਮਸਤਕਿ ਪੂਰਾ (Panaa 162)
  • ਮੇਰੈ ਹੀਅਰੈ ਪ੍ਰੀਤਿ ਰਾਮ ਰਾਇ ਕੀ ਗੁਰਿ ਮਾਰਗੁ ਪੰਥੁ ਬਤਾਇਆ (Panaa 172)
  • ਪੀਊ ਦਾਦੇ ਕਾ ਖੋਲਿ ਡਿਠਾ ਖਜਾਨਾ ॥ਤਾ ਮੇਰੈ ਮਨਿ ਭਇਆ ਨਿਧਾਨਾ (Panaa 185)

8)  If the Noun is with a Sihari ending (ਮਨਿ, ਗੁਰਿ, ਸਤਿਗੁਰਿ, ਨਾਮਿ), the proceeding Verb will have a Dulavaan ending (ਜੀਤੈ, ਪੂਰੈ, ਮਿਲਿਐ, ਮੰਨਿਐ ).

  • ਆਈ ਪੰਥੀ ਸਗਲ ਜਮਾਤੀ ਮਨਿ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤੁ ॥ (ਜੇ ਮਨ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਏ; in case I win over mind)  (Panaa 6)
  • ਗੁਰਿ ਪੂਰੈ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ ਹਰਿ ਭਗਤਾ ਅਤੁਟੁ ਭੰਡਾਰੁ ॥੧॥ (ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਨੇ; The Pooranbraham) (Panaa 29)
  • ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਫੇਰੁ ਨ ਪਵੈ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਖੁ ਜਾਇ ॥ (ਜੇ ਸਤਿਗੁਰੁ ਮਿਲ ਪਏ: in case I meet Satgur) (P: 69)
  • ਨਾਮਿ ਮਿਲਿਐ ਪਤਿ ਪਾਈਐ ਨਾਮਿ ਮੰਨਿਐ ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥ (ਜੇ ਨਾਮ ਮਿਲ ਜਾਏ, ਜੇ ਨਾਮ ਮੰਨ ਲੇਆ ਜਾਏ)  (Panaa 233)

9) The Plural of “ਹੈ” is ਹਹਿ but some time “ਹੈਂ” is OK

  • ਮੇਰੇ ਰਾਮ ਹਮ ਬਾਰਿਕ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਕੇ ਹੈ ਇਆਣੇ (Panaa 168)

Dulainkar (ਦੁਲੈਂਕੜ )

ਦੁਲੈਂਕੜ 

Dulainkar which looks like two slightly curved lines one over the other “ੂ “ is added below the alphabet. 

In its normal form it gives the sound of “oo” as in the word “Boot”.

In Gurbani Writings Dulainkar (ਦੁਲੈਂਕੜ ) vowel is used with the last letter of a word for the following purposes:

1) As a preposition with nouns: (ਖੇਹੂ)

ਬਿਨੁ ਸਬਦੈ ਭਸਮੈ ਕੀ ਢੇਰੀ ਖੇਹੂ ਖੇਹ ਰਲਾਇਦਾ ॥੨॥  (ਖੇਹ ਵਿਚ ਹੀ; In the dust) (Panna 1059)

2) With the nouns of Eastern (Lehndi) Punjabi: (ਵਸਤੂ, ਜਿੰਦੂ, ਖਾਕੂ, ਸਸੂ, ਪਿਯੂ)

3) With verbs: (ਦੇਊ, ਜਾਨਊ, ਜੀਵਊ)

4) Insted of Hora ( ੋ ): ਅਸੁਲੂ (ਅਸਲੋਂ)

This table below contains all the letters with Dulainkar (ਦੁਲੈਂਕੜ) Vowel used on last letter of the words in Gurbani Writings.

ਅਉਧੂਉਨਹੂਕੀਤੋਮੂਗੋਰੂਜੂਤੰਬੂਨੈਨੂਬਛਰੂਮਝਾਹੂਲਾਹੂਸਮਾਹੂ
ਅਜਹੂਏਦੂਕੁੰਗੂਘੁੰਘਰੂਜੋਰੂਦਾਰੂਪਛਾਣਹੂਬਸਤੂਮਸੂਲੋਹੂਸਸੂ
ਅਪਰਾਧੂਕਛਹੂਕੂਚਹੂਝਗੂਦੁਹਹੂਪਛਾਣੂਬਹੂਮਾਣਿਕੂਵਡਾਰੂਸਾਧੂ
ਅਫਜੂਕਛੂਕੋਲੂਚਿੰਜੂਝਾਲੂਦੁਹੂਪਛਾਨੂਬਾਰੂਮਾਣੂਵਥੂਸਾਲੂ
ਅਰਾਧੂਕਡੂਖਾਕੂਚੁਰੂਞਾਹੂਦੂਪਲੂਬਾਲੂਮਾਰੂਵਸਤੂਸਾਹੂ
ਅਵਧੂਕਤਹੂਖਿਨਹੂਚੇਤੂਡਉਰੂਦੇਹੂਪਸੂਬਿਖੂਮੁੰਢਾਹੂਵਾਂਗੂਸਿਞਾਨੂ
ਅਸੁਲੂਕਬਹੂਖਿਨਾਹੂਚੜ੍ਹੂਤਸੂਧਾਤੂਪਾਧਾਣੂਬਿਦਾਰੂਮੂਵਾਸੂਸੁਰਖਰੂ
ਅਸੂਕਲੂਖੇਵਟੂਛਿਨਹੂਤਾਰਾਜੂਧੁਰਾਹੂਪਾਰਖੂਬਿਸੂਮੈਲੂਵਾਹਗੁਰੂਸੁਰਗਿੰਦੂ
ਆਗੂਕਹੂਖੇਹੂਛੋਰੂਤਾਰੂਧੂਪਾਹੂਬੀਖੂਮੰਝਾਹੂਵਾਹਿ-ਗੁਰੂਸ੍ਰਵਨੂ
ਆਘੂਕਾਹੂਗਭਰੂਜਬਹੂਤਾਹੂਧ੍ਰੂਪਿਯੂਬੁਰਗੂਯਾਹੂਵਾਹੂਸੰਭੂ
ਆਫੂਕਿਕੂਗਰੂਜਾਣਹੂਤਿਦੂਨਕਟੂਪ੍ਰਭੂਭਰਾਹੂਰਕਤੂਵਿਸੂਹਮੂ
ਆਰਾਧੂਕਿਛਹੂਗਵਾਧੂਜਾਨੂਤਿਨਹੂਨਰੂਪੰਖਣੂਭਸੂਰੀਸਾਲੂਸਤਗੁਰੂਹਿੰਦੂ
ਇਆਹੂਕਿਛੂਗਾਰੜੂਜਾਹੂਤਿਹੂਨਿਵਾਹੂਪੰਖੇਰੂਭੂਰੂਸਤਿ-ਗੁਰੂਹੂ
ਉਆਹੂਕਿਦੂਗੁਰੂਜਿਦੂਤੁਰਕੂਨੇਰਹੂਪੰਧਾਣੂਭੜਥੂਲਾਗੂਸਦਹੂਹੂਹੂ
ਉਜੂਕਿਨਹੂਗੇਰੂਜਿੰਦੂਤੂਨੈਣੂਫਰੂਮਖਟੂਲਾਟੂਸਭਹੂਹੇਰੂ
           

This table below contains all the letters with Dulainkar (ਦੁਲੈਂਕੜ) Vowel used on  a alphabet other than the last letter of the words in Gurbani Writings.

ਅਉਧੂਕੂੜੀਈਘੂਲੈਜਮਦੂਤਨਹਥੂਕਪੂਕਾਰੇਪਸੂਆਰਾਬਿਸੂਰੇਰੂਹੜੇਸੂਧ
ਅਉਧੂਤਕੂਤੁਘੂਲਹਿਜਮਦੂਤਹਥਟੂਆਪੂਕਾਰੰਤਾਪਹੂਚੁਬਿਹੂਣਰੂਹਾਂਸੂਧੁ
ਅਉਧੂਤੁਕਤਹੂੰਘੂਲੀਐਜਮਦੂਤਾਥੂਨਿਪੂਕਾਰਦਾਪਹੂਚੇਬਿਹੂਣੇਲੂਕਸੂਧੇ
ਅਉਧੂਤਾਕੰਤੂਹਲਚੂੰਜਮਦੂਤਿਥੂਨੀਪੂਕਾਰਨਪਹੂਚੈਬਿਹੂਣੈਲੂਕੇਸੂਧੋ
ਅਉਧੂਤੀਕਥੂਰੀਚਉਹੂੰਜਮਦੂਤੀਥੂਨੀਆਪੂਕਾਰਾਪਹੂੰਚੋਬਿਹੂਣਾਲੂਕੈਸੂਧਉ
ਅਕੂਅਣਾਕਦੂਰੀਚੂਕਜਰੂਆਥ੍ਰੂਟਿਟਿਪੰਖਣੂੰਪਹੂਚਹਿਬਿਹੂਣੀਲੂਕਟਸੰਧੂਰੁ
ਅਕੂਰੁਕੂਦਹਿਚੂਕੇਜਰੂਰਤਿਥੂਲਪੂੰਗੜਾਪਹੂਚਾਬਿਹੂਨਲੰਕੂਰੁਸੰਧੂਰੇ
ਅਕ੍ਰੂਰੁਕੂਪਚੂਕੈਜਸੂਆਦੂੰਪੂੰਗਰਾਪਹੂਚਿਓਬਿਹੂਨੇਲੂਕਿਸੰਧੂਰਏ
ਅਖੂਟਕੂਪੁਚੂਕੋਜੂਹਦੂਆਪੂਛਪਹੂੰਚਿਓਬਿਹੂਨੜਿਆਲੂਕੀਸੂਧਾ
ਅਖੂਟੁਕਪੂਰਚੂਕਈਜਾਗੂਤਾਦੂਐਪੂਛੇਪਹੂਚੀਬਿਹੂਨਾਲੂਗਰਾਸੂਨੇ
ਅੰਗੂਰੁਕਪੂਰੁਚੂਕੈਗੀਜਿਨੂਰਾਦੂਖਪੂਛੈਪਹੂਚੀਐਬਿਹੂਨੀਲੂਝੁਸੂਨੋ
ਅੰਗੂਰੀਕਪੂਰਿਚੂਕਸਿਜਿੰਨੂਰੀਦੂਖੁਪੂਛਉਪਹਰੂਆਭੂਅਲੂਝੈਸੁਨੂਆ
ਅਗਹੂਚਾਕੂਪਾਇਆਚੂਕਹਝੂਠਦੂਖੇਪੂਛਉਗੀਪਾਹੂਚਾਭੂਖਲੂਝਦੇਸੂਨਾ
ਅਜੂਨੀਕੂਪਾਰੀਆਚੂਕਹਿਝੂਠੁਦੂਖਨਪੂੰਛਟਪਾਹਰੂਅਰਾਭੂਖੇਲੂਝਹਿਸੂੰਨਾ
ਅਜਹੂੰਕੂਪਿਚੂਕਾਝੂਠੇਦੂਖਨਾਪੂਛਤਫੂਏਭੂਖੈਲੂਟੇਸਪੂਰ
ਅਠੂਹਿਆਕਬੂਲਚੂਕਿਝੂਠੈਦੂਖਨਿਪੂਛਤਾਫੂਕਭੂਖਨਲੂਟੈਸੰਪੂਰਣਃ
ਅਧੂਆਕਬੂਲੁਚੂਕਿਆਝੂਠੋਦੂਖਹਪੂਛਸਿਫੂਕੈਭੂਖਾਲੂਟਨਾਸੰਪੂਰਨ
ਅੰਧੂਲੇਕਬੂਲਿਚੂਕੀਝੂਠਉਦੂਖਾਪੂਛਹਫੂਕਿਭੂਖੀਲੂਟਹਿਸੰਪੂਰਨੁ
ਅਨਗਰੂਆਕਬਹੂੰਚੂਕੀਅਲੇਝੂਠਹਦੂਖਿਪੂਛਹੁਫੂਟਭੂਚਰਲੂਟਾਸੰਪੂਰਨਾ
ਅਨੂਪਕੁਮੂੜਾਚੂਗਹਿਝੂਠਾਦੂਖੀਪੂਛਾਂਫੂਟੇਭੂੰਚਾਲੂਟਿਸੂਫੁ
ਅਨੂਪੁਕੂਮਲਚੂਘੈਝੂਠਿਦੂਜੇਪੂਛਿਫੂਟੈਭੂਛਲੂਟਿਆਸਬੂਰੀ
ਅਨੂਪੈਕੂਰਚੰਡੂਰੁਝੂਠਿਆਦੂਜੈਪੂਛਿਆਫੂਟੋਭੂੰਜਾਲੂਟੀਸੰਬੂਹ
ਅਨੂਪੇਰੈਕੂਰੁਚੂੜਾਝੂਠੀਦੂਜੜੈਪੂਛੀਐਫੂਟਾਭੂਡੜੈਲੂਠੇਸੰਬੂਹਾ
ਅਨੂਪਾਕੂਰੇਚੂੰਡਿਝੂਠੀਆਦੂਜੜੀਪੂਜਫੂਟਿਭੂੰਡੀਲੂਣਸਭਹੂੰ
ਅਨੂਪਿਆਕਰੂਆਚੂੜੀਆਝੂਣੇਦੂਜੇਰੈਪੂਜੇਫੂਟੀਭੂਤਲੂਣੁਸਮੂਰਤੁ
ਅਨਰੂਪੁਕਰਤੂਤਿਚੂਨਝੂਣੀਦੂਜਾਪੂਜੈਫੂੜਿਭੂਤੁਲੂਣੈਸਮੂਹ
ਅਨਰੂਪਿਓਕਰਤੂਤੀਚੂਨੁਝੂਰੇਦੂਜਾਣੇਪੂਜਉਫੂਲਭੂਤਨਾਲੂਨਾਸਮੂਹਣਹ
ਅਪੂਛੇਕੂਰਨੁਚੂਨੜੀਝੂਰੈਦੂਜੀਪੂਜਣਫੂਲੁਭੂਤਾਲੂਬਰਾਸਮੂਹਾ
ਅਪੂਠਾਕਰੂਪਚੂਨਾਝੂਰੇਇਦੂੜਾਪਜੂਤਾਫੂਲੇਭੂਪਤਿਲਬਹੂੰਸਮੂਹਾਂ
ਅਪੂਰਬਕਰੂਪੁਚੂੰਨਾਂਝੂਰਉਦੂਣਪੂਜੰਤਾਫੂਲੈਭੂਪਤੀਲੂਹਸੂਮਹਿ
ਅਭੂਲੁਕੁਰੂਪਚੂਪਝੂਰੇਉਦੂਣਾਪੂਜਦੇਫੂਲੰਤਭੂੰਭਰਲੂਹੈਸੂਰ
ਅਭੂਲਾਕਰਪੂਰਚੂਪੀਝੂਰਤਦੂਣਿਪੂਜਨਫੂਲਹਭੂਮਵੂਠੇਸੂਰੁ
ਅਰੂੜਾਕਰੂਪਿਚੂਰੁਝੂਰੇਦੀਦੂਣੀਪੂਜਨੀਫੂਲਹਿਭੂਮਨਵੂਠੈਸੂਰੇ
ਅਲੂਣੀਕੁਰੂਪਿਚੂਰੇਝੂਰਨਦੂਤਪੂਜਸਿਫੂਲਾਭੂਮਵੰਤੁਵੂਠਾਸੂਰੋ
ਅਵਧੂਤਾਕਰੂਪੀਚੂਰਾਝੂਰਨੁਦੂਤੁਪੂਜਹਫੂਲਿਭੂਮਾਵੂਠਿਆਸੂਰਉ
ਅਸਥੂਲਕੂਰਮੁਚਲੂਲਝੂਰਹਿਦੂਤਨਪੂਜਹੁਫੂਲਿਆਭੂਮਿਵਾਲੂਆਸੂਰਜ
ਅਸਥੂਲੁਕੂਰਮਾਚਲੂਲੁਝੂਰਿਦੂਤਹਪੂਜਹੋਫੂਲੀਭੂਮੀਵਿਗੂਚੈਸੂਰਜੁ
ਅਸਥੂਲਾਕ੍ਰੂਰਚਲੂਲੇਝੂਰੀਦੂਤਾਪੂਜੇਹਾਬੂਆੜਭੂਮੀਆਵਿਗੂਚਹਿਸੂਰੂਟਾ
ਅਸਥੂਲੀਕਰੂਰਿਚਲੂਲੈਝੂਰੀਐਦੂਤਾਰੇਪੂਜਹਿਬੂਆੜੁਭੂਰਵਿਗੂਚੀਐਸੂਰਤਣ
ਅਸਰੂਪੁਕੂਰਾਚਲੂਲਾਝੂਲੈਦੂਤਿਪੂਜਾਬੂਝਭਰਪੂਰਵਿਗੂਤੇਸੂਰਤਣੁ
ਆਖੂੰਕੂਰਿਚਲੂਲਿਝੂਲਤਦੂੰਦਰਪੂਜਾਚਾਰਬੂਝੁਭਰਪੂਰੁਵਿਗੂਤਾਸੂਰਤਿ
ਆਖੂਟਾਕੂਲੇਚਲੂਲਿਆਝੂਲਾਵਉਦੂਧਪੂਜਾਰੇਬੂਝੇਭਰਪੂਰੇਵਿਗੂਤੀਸੂਰਦਾਸ
ਆਜੂਨੀਕਲੂਖਤਚਲੂਲੀਟੂਕਦੂਧੁਪੂਜਾਰਿਆਬੂਝੈਭਰਪੂਰਏਵਿਸੂਰੇਸੂਰਨ
ਆਨੂਪਕੂਲਿਚੂਲ੍ਹ੍ਹੇਟੂਕਸਿਦੂਧੈਪੂਜਾਰੀਬੂਝਈਭਰਪੂਰਾਵਿਸੂਰਾਸਰੂਪ
ਆਨੂਪੁਕਸਤੂਰਿਚਸੂਆਟੂਕਾਦੂਧਹਿਪੂਜਾਵੈਬੂਝਉਭਰਪੂਰਿਵਿਸੂਰਿਸਰੂਪੁ
ਆਭੂਖਨਕਸਤੂਰੀਚੂਸਏਟੂਕਿਦੂਧਾਧਾਰੀਪੂਜਿਬੂਝਏਭਰਪੂਰੀਵਿਸੂਰਿਆਸਰੂਪਾ
ਆਰੂੜਤੇਕਹੂੰਚੂਸੀਐਟੂਟਦੂਧਿਪੂਜਿਆਬੂਝਣੁਭੂਲਵਿਸੂਰੀਐਸਰੂਪਿ
ਆਲੂਦਿਆਕਾਥੂਰੀਚੂਹੜਾਟੂਟੇਦੂਨਾਪੂਜੀਬੂਝਣਉਭੂਲੁਵਿਸੂਲਾਸਰੂਪੀ
ਆਸੂਣੀਕਾਲੂਖਤਚੂਹੜੀਟੂਟੈਦੂਬਲਾਪੂੰਜੀਬੂਝਣਹਾਰਭੂਲੇਵਿਹੂਣਸੂਰਬੀਰ
ਕੂੰਕਾਲੂਖੀਚੂਹਾਟੂਟਨਿਦੂਰਪੂਜੀਅਹਿਬੂਝਣਹਾਰੁਭੂਲੈਵਿਹੂਣੇਸੂਰਮੇ
ਕੂਅਟਾਕਾਲਬੂਤਚਾਂਡੂਰੁਟੂਟਸਿਦੂਰੁਪੂਜੀਆਬੂਝਣਹਾਰਾਭੂਲੋਵਿਹੂਣਾਸੂਰਮਾ
ਕੂਆਕਾਲੂਬਿਛੂਛਟੂਟਹਿਦੂਰੇਪੂਜੀਐਬੂਝਣਾਭੂਲੌਵਿਹੂਣਿਆਸੂਰਾ
ਕੂਈਕਿਛੂਅਛੂਛੇਟੂਟਾਦੂਰਣਹਪੂਠੋਬੂਝਤਭੂਲਉਵਿਹੂਣੀਸੂਰਿਆ
ਕੂਏਕਿਨਹੂੰਛੂਛੈਟੂਟਿਦੂਰੰਤਰਿਪੂਤਬੂਝਤਾਭੂਲੜਾਵਿਹੂਣੀਆਸੂਰੀ
ਕੂਕਖਜੂਰਿਛੂਛਾਟੂਟੀਦਰੂਦਪੂਤੁਬੂਝਨਭੂਲਤੇਸੂਅਟਾਸੂਰੀਜੈ
ਕੂਕੇਖਜੂਰੀਛੂਛੀਟੂਟੀਐਦੂਰਬਾਪੂਤਨਾਬੂਝਨੁਭੂਲਨਸੂਅਰਸੂਲ
ਕੂਕੈਖਟੂਆਛੂਟਠਗਮੂਰੀਦੂਰਹੁਪੂਤਰੇਬੂਝਨਹਾਰੁਭੂਲਨਹਾਰਸੂਆਸੂਲੁ
ਕੂਕਣਖੂੰਡਹਿਛੂਟੇਠਰੂਰੁਦੂਰਹਿਪੂਤਰੀਬੂਝਨਹਾਰੈਭੂਲਨਹਾਰੁਸੂਇਸੂਲਾ
ਕੂਕਦੇਖੂੰਡੀਛੂਟੈਠਰੂਰੇਦੂਰਾਇਓਪੂਤਹਿਬੂਝਨਹਾਰੋਭੂਲਨਹਾਰੇਸੂਈਸੂਲਾਂ
ਕੂਕਦਾਖੂਧੇਛੂਟੋਡੂੰਦੂਰਾਈਪੂਤਾਬੂਝਨਹਾਰਾਭੂਲਨਹਾਰਾਸੂਐਸੂਲਾਕੁ
ਕੂਕੇਦਿਆਖੂਨਛੂਟਈਡੂਇਦੂਰਾਰੀਪੂਤਿਬੂਝਨਾਭੂਲਹਸੂਕੇਸੂਲਿ
ਕੂਕੇਂਦੀਖੂਨਾਛੂਟਉਡੂਗਰਦੂਰਿਪੂਤੀਬੂਝਨਿਭੂਲਹੁਸੂਕੈਸੂਲੀਆ
ਕੂਕਨੇਖੂਬਛੂਟਣਡੂਗਰੁਦੂਰੀਪੂਨਿਉਬੂਝਲਭੂਲਹਿਸੂਕਰਸ੍ਵਰੂਪੰ
ਕੂਕਰਖੂਬੁਛੂਟਤਡੂੰਗਰਦੂਲਹਪੂਰਬੂਝਸਿਭੂਲਾਸੂਕਰਹਸ੍ਵਰੂਪੀ
ਕੂਕਰੁਖੂੰਬਰਾਜੁਛੂਟਨਡੂੰਗਰੁਦੂਲਹੁਪੂਰੁਬੂਝਹੁਭੂਲਾਏਸੂਕਹਿਸੂਹੈ
ਕੂਕਰਹਖੂਲੇਛੂਟਨੁਡੂਗਰਿਦਸੂਣੀਪੂਰੇਬੂਝਹਿਭੂਲਿਸੂਕਹੀਸੂਹਉ
ਕੂਕਰਿਖੂਲੈਛੂਟਨਹਾਰੇਡੂੰਗਰਿਦੂਸਰਪੂਰੈਬੂਝਾਭੂਲਿਆਸੂਕਾਸੂਹਟੁ
ਕੂਕਰੀਖੂਲ੍ਹ੍ਹੇਛੂਟਰਿਡੂਜੜੋਦੂਸਰੁਪੂਰੋਬੂਝਿਭੂਲਿਓਸੂਕਾਇਆਸੂਹਨੀ
ਕੂਕਹਿਖੂਲ੍ਹ੍ਹੈਛੂਟਲਾਡੂਬੇਦੂਸਰੋਪੂਰਈਆਬੂਝਿਆਭੂਲੀਸੂਕਿਸੂਹਬ
ਕੂਕਾਖੂਲ੍ਹ੍ਹਿਛੂਟਸਹਿਡੂਬੈਦੁਹੂੰਪੂਰਉਬੂਝਿਓਭੂਲੀਐਸੂਕੀਸੂਹਵੀ
ਕੂਕਾਹੀਖੂਲਹਿਛੂਟਸਿਡੂਬੌਦੁਹਹੂੰਪੂਰਕਬੂਝੀਭੂਸੇਸੂਖਸੂਹਵੀਏ
ਕੂਕਿਖੂਲੀਛੂਟਸੀਡੂਬਤਦਾਰੂਓਪੂਰਕੁਬੂਝੀਐਭੂਸੀਸੂਖੁਸੂਹਾ
ਕੂਕੀਐਖੂਹਛੂਟਹਡੂਬਤਾਧੂਅਪਰਚੂਨਬੂਟਭੂਹਾਲੁਸੂਖੇਸੂਹੀ
ਕੂਚਖੂਹੁਛੂਟਹੁਡੂਬਦੇਧੂੰਆਪੂਰਣੁਬੂਟੁਰੂਆਇਆਸੂਖਣਹਸਾਧੂਆ
ਕੂਚੁਖੂਹਟਾਛੂਟਹਿਡੂਬਹੁਧੂਈਪੂਰਣੋਬਟੂਆਰੂਆਇਦਾਸੂਖਨਸਾਬੂਣੁ
ਕਚੂਆਖੂਹੜੀਛੂਟਹਿਗਾਡੂਬਹਿਧੂਉਪੂਰਣਹਬੂਡੇਰੂਆਈਐਸੂਖਮਸਾਬੂਣੈ
ਕੰਚੂਆਖੂਹਣਿਛੂਟਹੀਡੂਬਹਿਗੋਧੂਏਪੂਰਣਹਾਰੁਬੂਡੈਰੂਆਏਸੂਖਮੁਸਾਬੂਰੁ
ਕੂਚਾਖੂਹਿਛੂਟਾਡੂਬਾਧੂੜਪੂਰਣਹਾਰਾਬੂਡੋਰੂਆਵਣਾਸੂਖਮੋਸਾਬੂਰੀ
ਕਛੂਅਖੂਹੀਛੂਟਿਡੂਬਿਧੂੜਾਪੂਰਨਬੂਡੌਰੂਖਸੂਖਹੁਸਾਰਦੂਲੁ
ਕਛੂਅਕਖਾਡੂਰੁਛੂਟਿਆਡੂਬੀਧੂੜਿਪੂਰਨੁਬੂਡੰਰੂਖੋਸੂਖਾਸਿਰਖੂਥੇ
ਕਛੂਆਖਿਨੂਆਛੂਟਿਓਡੂਬੀਅਲੇਧੂੜੀਪੂਰਨੋਬੂਡਈਰੂਖਾਸੂਖਿਹੂੰ
ਕਛੂਐਖਿਨਹੂੰਛੂਟਿਬੋਡੂਮਣੀਧਤੂਰਾਪੂਰਨੰਬੂਡੜੈਰੂਖਿਸੂਖੀਹੂਆ
ਕੂਛਿਖੀਨਸੂਆਛੂਟੀਡੂਮਿਧੁੰਧੂਕਾਰੇਪੂਰਨਮਾਬੂਡਤਰੂਖੀ=ਸਗੂੜੌਹੂਈ
ਕੂਜੈਗੂੰਗੇਛੂਟੀਐਡਰੂਆਧੁੰਧੂਕਾਰੈਪੂਰਨਹਬੂਡਤੇਰੂਚਾਸੰਗੂਤੀਹੂਏ
ਕੂੰਜਗੂੰਗੈਛਹੂੰਤੂੰਧੁੰਧੂਕਾਰੋਪੂਰਨਹਾਰਬੂਡਸਿਰੂੜੈਸੂਚੇਹਜੂਰੇ
ਕੂਜੜਾਗੂੰਗਾਜੂਆਤੂਟਧੁੰਧੂਕਾਰਾਪੂਰਨਹਾਰੀਬੂਡਹੁਗੇਰੂੜੋਸੂਚੈਹਜੂਰਿ
ਕੂੰਜੜੀਆਗੂਜਰੀਜੂਆਰਤੂਟੇਧੁੰਧੂਕਾਰਿਪਰਪੂਰਨਬੂਡਹਿਰੂੜੌਸੂਚੋਹਜੂਰੀ
ਕੂਜਾਗੂਝੀਜੂਆਰੀਤੂਟੈਧੂਪਪਰਫੂਲਤਾਬੂਡਾਰੂੜਉਸੂਚਾਹਜੂਰੀਐ
ਕੂੰਜਾਗੂੜਜੂਈਤੂਟਉਧੂਪੁਪਰਫੂਲਿਤਬੂਡਿਰੂੜ੍ਹ੍ਹੇਸੂਚਾਚਾਰੀਹੂਟੇ
ਕੂੰਜਾਂਗੂੜੈਜੂਏਤੂਟਤਧੂਪੈਪੂਰਬਬੂਡਿਆਰੂੜ੍ਹ੍ਹੀਸੂਚੀਹੂਟੋ
ਕੂੰਜੀਗੂੜੋਜੂਐਤੂਟਤੇਧੂਮੁਪੂਰਬੇਣਬੂਡੀਰੂੜਾਸੂਝਹਟੂਆ
ਕੂਟੈਗੂੜ੍ਹ੍ਹਜੂਝੁਤੂਟਸਿਧੂੰਮਪੂਰਬਣਹਬੂਡੀਐਰੂੜੀਸੂਝੈਹਦੂਰੇ
ਕੂਟਨੁਗੂੜ੍ਹ੍ਹਉਜੂਝੈਤੂਟਹਿਧੂਮਾਪੂਰਬਲੋਬੂਢੇਰੂਤਉਸੂਝਈਹਦੂਰਾ
ਕੂਟਿਗੂੜ੍ਹ੍ਹੀਜੂਝਨਤੂਟਾਧੂਰਪੂਰਬਲਾਬੂਢਾਰੂਤਿਸੂਝਏਹਦੂਰਿ
ਕਠੂਲੇਗੂੜਾਜੂਝਹਿਤੂਟਿਧੂਰੇਪੂਰਬਲੀਬੂਦਰੂਤੀਸੂਝਤਹਦੂਰੀ
ਕੂੜਗੂਡੀਜੂਝਿਤੂਟੀਧ੍ਰੂਅਪੂਰਬਾਣੀਬੂੰਦਰੂੰਧਹਿਸੂਝਤੇਹਨੂਮਾਨ
ਕੂੜੁਗੂੜੀਜੂਟਤੂਠੇਧੂਰਤੁਪੂਰਬਿਬੂੰਦੇਰੇਰੂਧਾਸੂਝਸਿਹੂਰ
ਕੂੜੇਗੂਣਾਜਟੂਆਤੂਠੈਧੂਰਮਪੂਰਬੀਬੂੰਦਹਿਰੂਪਸੂਝਿਹਰੂਏ
ਕੂੜੈਗੂਣਿਜੂਠੁਤੂਠਾਧੂਰਾਪਰੂਰਉਬੂੰਦਾਰਰੂਪੁਸੂਝਿਆਹੂਲ
ਕੂੜੋਗੂੰਧੀਜੂਠੇਤਦੂਐਧੂਰਾਇਪੂਰੇਵਬੂਰੁਰੂਪੈਸੂਝੀਹਸੂਆ
ਕੂੰਡੇਗਰੂਅਜੂਠੈਤਨੂਰਧੂਰਾਵਾਪਰਸੂਤਿਬਲੂਆਰੂਪੋਸੂਤਹੂਹ
ਕੜੂਏਗਰੂਆਜੂਠਨਤੂੰਬੜੀਧੂਰਿਪੂਰਹੁਬਿਖੂਆਰੂਪੰਸੂਤੁ 
ਕੂੜਹੁਗਰਬਸੂਆਜੂਠਾਤਬਹੂੰਧੂਰੀਪੂਰਹਿਬਿਗੂਚਾਰੂਪੇਣਸੂਤੇ 
ਕੂੜਾਗਰੂਰੁਜੂਠਾਨਤੂੰਬਾਧੂਰੀਐਪੂਰਾਬਿਗੂਤੇਰੂਪਵੰਤੁਸੂਤੈ 
ਕੂੜਾਵੇਗਰਸੂਆਜੂਠਾਨੈਤੂਮੜੀਧੂਲਿਪੂਰਾਈਬਿਗੂਤੋਰੂਪਵੰਤਿਸੂਤਕ 
ਕੂੜਾਵਿਆਗੂਹਜੂਠਾਰੇਤੂੰਮਰੁਧੂਹਪੂਰਾਨਬਿਗੂਤਾਰੂਪਹੀਣਸੂਤਕੁ 
ਕੂੜਾਵੀਘੂਘਟੁਜੂਠਾਰੀਤੂਰਨਟੂਆਪੂਰਿਬਿਗੂਤੀਰੂਪਾਸੂਤਕਿ 
ਕੂੜਾਵੀਆਘੂੰਘਟਜੂਠਿਤੂਰੁਨਟੂਐਪੂਰਿਅੜੀਬਿਛੂਅਰੂਪਾਦਸੂਤੜੀਏ 
ਕੂੜਿਘੂੰਘਟੁਜੂਠੀਤੂਰੇਨੂਰਪੂਰਿਆਬਿਛੂਆਰੂਪਾਵਤੀਸੂਤਧਾਰੁ 
ਕੂੜਿਆਘੂਘਰਜੂਥਤਰੂਅਨੂਰੁਪੂਰਿਓਬਿਦਾਰੂਓਰੂਪਿਸੂਤ੍ਰਿ 
ਕੂੜਿਆਰਘੂੰਘਰਜਨੂਆਤੂਰਾਨਾਠੂੰਗੜਾਪੂਰੀਬਿਭੂਖਣਰੂਪੀਸੂਤਾ 
ਕੂੜਿਆਰੁਘੂਟਲਾਜੂਨਾਤੂਲਾਨਿਖੂਟੈਪੂਰੀਅਤਬਿਭੂਖਨਰੂਪੀਆਸੂਤਿ 
ਕੂੜਿਆਰੇਘੂਟਾਜੂਨਿਤਸੂਆਨਿਖੂਟਸਿਪੂਰੀਅਲੇਬਿਭੂਤਰੂਪੀਸੂਤਿਹੋ 
ਕੂੜਿਆਰੋਘੂਟੀਐਜੂਨੀਤੂਹੈਨਿਖੂਟਾਪੂਰੀਆਬਿਭੂਤੰਰੂਲੇਸੂਤੀ 
ਕੂੜਿਆਰਾਘੜੂਅਲੋਜੰਬੂਰਤੂਹੈਂਨਿਖੂਟਿਪੂਰੀਏਬਿਭੂਤਾਰੂਲਣਾਸੂਦ 
ਕੂੜਿਆਰਿਘੂਪਜਮੂਆਤੂੰਹੈਨਿਪੂਤੇਪੂਰੀਐਬਿਭੂਤਿਰੂਲਿਆਸੂਦੁ 
ਕੂੜਿਆਰੀਘੂਮਨਜਮਦੂਤਤੂਹੀਨਿਰੂਪੀਐਪੂਰੀਨਾਬਿਰੂਧੋਰਸੂਆਸੂਦ੍ਰ 
ਕੂੜਿਆਰੀਆਘੂਮਨਿਜਮਦੂਤੁਤੂੰਹੀਪੂਅਰਪੂਲੁਬਿਰੂਧਉਰਸੂਲਿਸੰਦੂਰ 
ਕੂੜੀਘੂਮਰਿਜਮਦੂਤੈਤਿਨਹੂੰਪੂੰਅਰਪੂਲਾਬਿਰੂਧੀਰੂਸੀਐਸਦਹੂੰ 
ਕੂੜੀਆਘਰੂਆਜਮਦੂਤਨਤਿਹੂੰਪੂਕਾਰਪਸੂਆਬਿਸੂਰਰੂਹੁਸੂਦੀ 

Halant (ਹਲੰਤ

Halant (ਹਲੰਤ)

Halant which looks like a backward slash ( ੍ ) is placed below the letters of Gurmukhi Alphabet. 

In its normal form it gives a sound of a soft “h”

The Halant (ਹਲੰਤ) vowel has been used at numerous places in Gurbani Writings.

ਜਿਨਾ੍ ਪਿਰੁ ਰਾਵਿਆ ਆਪਣਾ ਤਿਨਾ੍ ਵਿਟਹੁ ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ (Panna 428)
ਇਕੁ ਲਖੁ ਲਹਨਿ੍ ਬਹਿਠੀਆ ਲਖੁ ਲਹਨਿ੍ ਖੜੀਆ ॥ (Panna 417)
ਹਉ ਆਇਆ ਸਾਮੈ੍ ਤਿਹੰਡੀਆ ॥ (Panna 73)
ਇਕਨਾ੍ ਅੰਦਰਿ ਖੋਟੁ ਨਿਤ ਖੋਟੁ ਕਮਾਵਹਿ ਓਹੁ ਜੇਹਾ ਬੀਜੇ ਤੇਹਾ ਫਲੁ ਖਾਏ ॥ (Panna 302)
ਇਕਨੀ੍ ਦੁਧੁ ਸਮਾਈਐ ਇਕਿ ਚੁਲੈ੍ ਰਹਨਿ੍ ਚੜੇ ॥ (Panna 475)
ਤਨੁ ਮਨੁ ਹੋਇ ਨਿਹਾਲੁ ਜਾ ਗੁਰੁ ਦੇਖਾ ਸਾਮ੍ਣੇ ॥੧॥ (Panna 758)
ਕਰਹਿ ਅਰਦਾਸਿ ਬਹੁਤੁ ਬੇਨੰਤੀ ਨਿਮਖ ਨਿਮਖ ਸਾਮਾ੍ਰਹਿ॥ (Panna 1211)

Horaa (ਹੋੜਾ)

ਹੋੜਾ

Horaa which looks like a slightly tilted AC current symbol ” ੋ” is added above the letters of Gurmukhi alphabet. 

In its normal form it gives the sound of “o” as in the word “Bore”.

Hora (ਹੋੜਾ) vowel is not used on letters “ਅ” and “ੲ” of Gurmukhi alphabet.

In Gurbani Writings Hora is used for the following purposes:

1) With verbs as an ending Vowel:

ਖਾਵੈਗੋ, ਗਾਵੈਗੋ, ਨਿਕਲਾਵੈਗੋ, ਪੇਖਣੋ, ਤਾਰਣੋ, ਜਾਨਣੋ

2) To maintain a Rhyme and follow the rules of Pingal (ਪਿੰਗਲ; prosody, poetics):

ਮਾਣੋ instead of ਮਾਣ

ਬਿਕਾਰੋ instead of ਬਿਕਾਰ

ਕਰਤਾਰੋ instead of ਕਰਤਾਰ

3) As an ending Vowel with the nouns of Bangar (ਬਾਂਗੜ) Language:

ਮਾਛਲੋ, ਘੜੂਅਲੋ

4) As a Preposition (after, in, to, on, and with):

ਏਕੋ ਜਪਿ ਏਕੋ ਸਾਲਾਹਿ ॥ਏਕੁ ਸਿਮਰਿ ਏਕੋ ਮਨ ਆਹਿ ॥ (Panna 289)

ਓਹੁ ਸਭਨਾ ਕੀ ਰੇਣੁ ਬਿਰਹੀ ਚਾਰਣੋ ॥ (Panna 963)

ਜਸੁ ਆਇਆ ਹਥਿ ਨਿਧਾਨੁ ਸੁ ਰਹਿਆ ਭਾਲਣੋ ॥ (Panna 963)

5) The pronunciation, of a second person verb with Hora (ਹੋੜਾ) as an ending vowel, is modified to “ਉ “:

“ਹ “as a Semivowel: In Gurmukhi alphabet the letter “ਹ ” is in the Initial Group along with the Primary Vowels (ਉ, ਅ, ੲ). It can be therefore used both as a consonant or a semivowel.

In phonetics and phonology, a semivowel or glide, also known as a non-syllabic voiced, is a sound that is phonetically similar to a vowel sound but functions as the syllable boundary, rather than as the nucleus of a syllable.

Second Person Verb: As a second person, you are being told how you should do something.

GURBANI WRITINGPronunciation
ਖਾਹੁ (you eat)ਖਾਉ
ਜਾਹੁ (you go)ਜਾਉ
ਸੁਨਹੁ (you listen)ਸੁਣੋ  (ਸੁਣਉ)
ਕਰਹੁ (you do)ਕਰੋ (ਕਰਉ)
ਕਹਹੁ (you say)ਕਹੋ  (ਕਹਉ)
ਲਹਹੁ (you take)ਲਹੋ (ਲਹਉ)
ਆਵਹੁ (you come)ਆਵੋ (ਆਵਉ)

ਕਿਆ ਕਹਉ ਸੁਣਉ ਸੁਆਮੀ ਤੂੰ ਵਡ ਪੁਰਖੁ ਸੁਜਾਣਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥ (Panna 51)

ਕਹਉ and ਸੁਣਉ are first person Verbs: ( someone telling you his or her story). The Lord is prevading everywhere. What should I say, hear Thou, O’ my master !

6) The pronunciation, of a second person verb with Hora (ਹੋੜਾ) as an ending vowel, is modified to “ਓ “.

GURBANI WRITINGPronunciation
ਸਹੇਲੀਹੋਸਹੇਲੀਓ
ਪਿਆਰਿਹੋਪਿਆਰਿਓ
ਵਡਭਾਗੀਹੋਵਡਭਾਗੀਓ
ਭਾਈਹੋਭਾਈਓ

ਉਦਮੁ ਕਰਹੁ ਵਡਭਾਗੀਹੋ ਸਿਮਰਹੁ ਹਰਿ ਹਰਿ ਰਾਇ ॥ (Panna 456)

Should be Read as:

ਉਦਮੁ ਕਰੋ ਵਡਭਾਗੀਓ ਸਿਮਰੋ ਹਰਿ ਹਰਿ ਰਾਇ ॥

Note: “ਹੁ “ is a representation of Ved to indicate a Second Person Verb

Kannaa (ਕੰਨਾ )

ਕੰਨਾ 

Kannaa (ਕੰਨਾ) which looks like a vertical line (ਾ) is on the right hand side of the alphabet.

In its normal form it gives the sound for elongated “a” as in the word “Cast, Fast, Start”.

Depending upon the context; Kannaa can be used with nasal sound of Bindi (ਬਿੰਦੀ) or without the nasal or Bindi (ਬਿੰਦੀ).

In Gurbani Writings Kannaa is used for the following purposes:

1) To make Plural nouns:

ਗੁਰਸਿਖਾਂ (Gursikhs), ਸੰਤਾਂ (Saints), ਪੁਤਾਂ (Sons), ਸ਼ਾਹਾਂ (Kings), ਬਗਾਂ (Herons), ਸਿਖਾਂ, (Sikhs)
The Bindi (ਬਿੰਦੀ) Vowel must be used with the plural form of the words.

2) In term of address (vocative):

ਗੁਰਾ, ਪ੍ਰੀਤਮਾ, ਲੋਕਾ, ਗੋਵਿੰਦਾ, ਸਾਹਿਬਾ,
In its vocative form the Kannaaa (ਕੰਨਾ) vowel is used without the nasal sound of Bindi (ਬਿੰਦੀ).

3) In the Singulat Sanskrit feminine nouns:

ਸੁਰਾ (Wine), ਕਾਰਾ (Service), ਸਿਖਾ (Teachings), ਸਿਖਾ (ਸ਼ਿਖਾ) (ਬੋਦੀ) (Peak).
With singular Sanskrit Feminine nouns the Kannaa (ਕੰਨਾ) vowel is used without Bindi (ਬਿੰਦੀ). vowel.

  • ਬਾਦਿ ਕਾਰਾ ਸਭਿ ਛੋਡੀਆ ਸਾਚੀ ਤਰੁ ਤਾਰੀ ॥੭॥ (Panaa 1011) Abandoning all the evil deeds.
  • ਸਿਖਾ ਕੰਨਿ ਚੜਾਈਆ ਗੁਰੁ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ ਥਿਆ ॥ (Panaa 471) Whispers instructions into the ears.

ਸੁਰਾਂ (Deities), ਕਾਰਾਂ (Lines), ਸਿਖਾ (Sikhs) (In the Plural form the above mentioned words the Kannaa (ਕੰਨਾ) vowel is used with Bindi (ਬਿੰਦੀ).

  • ਰੁਪੇ ਕੀਆ ਕਾਰਾ ਬਹੁਤੁ ਬਿਸਥਾਰੁ ॥ (Panna 29) The silver lines of the square are extended afar.
  • ਸਿਖਾਂ ਪੁਤ੍ਰਾਂ ਘੋਖਿ ਕੈ ਸਭ ਉਮਤਿ ਵੇਖਹੁ ਜਿ ਕਿਓਨੁ ॥ (Panaa 967) Nanak tested his Sikhs and his sons. 

4) To complete the Rhyme: 

ਮਨਾ, ਮੀਤਾ, ਵਾਸਾ, ਆਸਾ, ਸਾਸਾ, ਜਾਸਾ (ਜਾਸਾਂ):

  • ਮਨ ਏਕੁ ਨ ਚੇਤਸਿ ਮੂੜ ਮਨਾ ॥ (Panaa 12)
  • ਸਗਲ ਉਧਾਰੇ ਭਾਈ ਮੀਤਾ ॥ (Panaa 101)
  • ਮੇਰੇ ਮਨ ਅਹਿਨਿਸਿ ਪੂਰਿ ਰਹੀ ਨਿਤ ਆਸਾ ॥ (Panna 29)
  • ਨਾਨਕ ਤਾ ਕੈ ਬਲਿ ਬਲਿ ਜਾਸਾ ॥੫॥ (Panna 266)

5) To show Extreme Love:

ਮਿਠੜਾ, ਇਠੜਾ, ਜਾਨੀਅੜਾ, ਮਿਠਬੋਲੜਾ  (without Bindi (ਬਿੰਦੀ)

6) With Verbs (To show difference tense):
Present tense: ਆਖਾਂ, ਜੀਵਾਂ, ਦੇਖਾਂ
Future tense: ਸੇਵਸਾਂ, ਮੇਲਸਾਂ, ਦੇਖਸਾਂ

In the words from Marathi (ਮਰਾਠੀ) origin: the KANNAA indicates past tense.
ਆਇਲਾ (came), ਬਾਧਿਲਾ (arrested), ਕੋਪਿਲਾ (angry), ਛੂਟਲਾ (un-tethered ), ਘੂਟਲਾ ( tighten).

7) As an Objective Case (Karam Karak):
ਹੰਸਾ ਦੇਖਿ ਤਰੰਦਿਆ ਬਗਾ ਆਇਆ ਚਾਉ ॥ ( ਹੰਸਾਂ ਨੰ, ਬਗਲੇ ਨੰ) (Panna 1374) Seeing the Swans (Gurmukhs) swimming, the cranes (Manmukhs) too were enthused.

Kanauraa (ਕਨੌੜਾ)

Kanauraa vowel which looks like this ( ੌ ) is added above the alphabet.

In its normal form it gives the sound of “au” as in the word “Sauce”.

Kanauraa Vowel can be used with all alphabets except Oorah (ੳ) and Eirrie (ੲ)

In Gurbani writings Kanauraa is used for the following purposes:

1) With Nouns and Pronouns the Kanauraa vowel is pronounced with a Bindi. (Nasal Sound)

ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥ (Panna 2) ਮੁਹੌਂ needs to be pronounced with nasal sound.

ਨਾਨਕ ਜੇ ਕੋ ਆਪੌ ਜਾਣੈ ਅਗੈ ਗਇਆ ਨ ਸੋਹੈ ॥੨੧॥ (Panna 4) ਆਪੌਂ needs to be pronounced with nasal sound.

ਖਟ ਸਾਸਤ੍ਰ ਊਚੌ ਕਹਹਿ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰ ॥ (Panna 297) ਊਚੌਂ needs to be pronounced with nasal sound.

In Gurbani writings Kannuraa is the least used Vowel.
(ਉ) is used in general, instead of Kanauraa ( ੌ )

First FormNo. of TimesSecond FormNo. of Times
ਕੌ12ਕਉ1595
ਕੌਣੁ1ਕਉਣੁ72
ਕੌਨ1ਕਉਨ38
ਸੌ1ਸਉ54
ਤੌ3ਤਉ320
ਜੌ7ਜਉ208
ਹੌ2ਹਉ756
ਧੌਲੁ1ਧਉਲੁ2
ਗੌੜੀ1ਗਉੜੀ397
ਚੌਤੁਕੇ2ਚਉਤੁਕੇ1

List of all the words in Gurbani Writings with Kannuraa Vowel.

ਅਕਥੌਘਣੌਦੇਖੌਬਸੰਤੌਰਾਤੌ
ਅੰਧੌਚਲਤੌਦਸੌਬੈਸਨੌਲਯੌ
ਆਪੌਜੌਦਾਤੌਬਾਧੌਲਾਗ੍ਯ੍ਯੌ
ਉਧੌਜਲਤੌਨਿਰਮਯੌਭੁਖੌਸੌ
ਊਚੌਜਾਤੌਨਿਰਮਲੌਭਯੌਸਗੂੜੌ
ਊਂਚੌਜਾਨੌਨਿਸਚੌਭ੍ਰਮਤੌਸਚੌ
ਊਭੌਜੀਭੌਪਰਲੌਭਲੌਸਬਦੌ
ਐਂਡੌਟੇਢੌਫਿਰਤੌਭੂਲੌਸੰਭੌ
ਕੌਠਾਢੌਬਡੌਰੰਗ੍ਯ੍ਯੌਸਾਚੌ
ਕਰੰਤੌਡੂਬੌਬੂਡੌਰੂੜੌਹੌ
ਕੇਸੌਤੌਬੁਰੌਰਤੌਹੋਤੌ
ਖੋਟੌਤਨੌਬੋਲੌਰਵਤੌਹੀਣੌ
ਗੁਣਦਾਤੌਤੀਨੌਬਸਤੌਰਹੰਤੌ

Lawaan (ਲਾਵਾਂ)

ਲਾਵਾਂ

Laawaan which looks like a single line at about 135 degrees angle ( ੇ ) is added above the alphabet.

In its normal form it gives the sound of “ay” as in the word “late”.

In Gurbani writings it is generally with the last letter of words which could be referred as ” grammatical ending”
This rule of grammatical ending is very different to the normal day Punjabi writings
It should be understood by the rules discussed below.

Laawaan can be used with all alphabets except “ੳ and ਅ”.

In Gurbani Writings the Laawaan is used for the following :
1) As a preposition with Nouns.

ਆਦਿ ਗੁਰਏ ਨਮਹ ॥ (Panna 262) To the Gur (ਗੁਰ ਨੂੰ) ਨਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੂੰ
ਗੁਰਿ ਚੇਲੇ ਰਹਰਾਸਿ ਕੀਈ ਨਾਨਕਿ ਸਲਾਮਤਿ ਥੀਵਦੈ ॥ (Panna 966) To the Chela (ਗੁਰ ਨੇ ਚੇਲੇ ਨੂੰ) ਨਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ, (ਨਾਨਕ ਨੇ)

ਜਨ ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਅਧਾਰੁ ਟੇਕ ਹੈ ਹਰਿ ਨਾਮੇ ਹੀ ਸੁਖੁ ਮੰਡਾ ਹੇ ॥ (Panna 966) In the Naam (ਨਾਮ ਵਿਚ)

ਨਾਮੇ ਪ੍ਰੀਤਿ ਨਾਰਾਇਣ ਲਾਗੀ ॥ (Panna 1164) Bhagat Naamdev’s (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਦੀ)

2) Past, Present and Future Tenses with verbs.

ਕਰਿ ਕਰਿ ਥਾਕੇ ਵਡੇ ਵਡੇਰੇ ॥ (Panna 889)
ਡਿਠੇ ਸਭੇ ਥਾਵ ਨਹੀ ਤੁਧੁ ਜੇਹਿਆ ॥ (Panna 1361)

ਨਾਨਕ ਤਜੀਅਲੇ ਅਵਰਿ ਜੰਜਾਲ ॥ (Panna 190)

ਸਾਚੇ ਨਾਲਿ ਤੇਰਾ ਗੰਢੁ ਲਾਗੈ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਦਾ ਸਮਾਲੇ ॥ (Panna 440)

ਸੋ ਕਰੇ ਜਿ ਤਿਸੈ ਰਜਾਇ ॥ (Panna 475)

ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਜਿਸੁ ਦੇਹਿ ਪਿਆਰੇ ਸੋਈ ਜਨੁ ਪਾਵਏ ॥ (Panna 917) Third Person

ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਜਿਨ ਨਾਮਿ ਲਾਇਹਿ ਸਿ ਹਰਿ ਹਰਿ ਸਦਾ ਧਿਆਵਹੇ ॥ (Panna 919) (Plural)

ਅੰਤੋ ਨ ਪਾਇਆ ਕਿਨੈ ਤੇਰਾ ਆਪਣਾ ਆਪੁ ਤੂ ਜਾਣਹੇ ॥ (Panna 918) (Second Person, Singular)

ijsu qUM quTw so quDu iDAwey ] (Panna 130)
ijs no ndir kry so iDAwey ] (Panna 463)
siqgur kI syvw so kry ijsu ibnsY haumY qwpu ] (Panna 44)
gwrib lwgw jwih mugD mn AMiq gieAw pCuqwvhy ] (Panna 440)

3) To complete the Rhyme.
pyKq sunq sdw hY sMgy mY mUrK jwinAw dUrI ry ] (Panna 612)
kibq pVy piV kibqw mUey kpV kydwrY jweI ] (Panna 654)
shjy hI hir nwim smwieAw ] ] (Panna 11)
koit mDy iknY ibrlY cInw ] (Panna 279)
kuMBy bDw jlu rhY jl ibnu kuMBu n hoie ] (Panna 469)
sbdy rwqy shjy mwqy Anidnu hir gux gwey ] (Panna 601)
AMqo n pwieAw iknY qyrw Awpxw Awpu qU jwxhy ] (Panna 918)

sy (is) and so (su) (sy is Plural and so is Singular)
hoir kyqy gwvin sy mY iciq n Awvin nwnku ikAw vIcwry ](Pauree 27) (Groups of People) (Panna 6)
gurmuiK nwim rqy sy auDry gur kw sbdu vIcwir ] (Panna 1259) (Gurmukhs)
sBnw jIAw kw ieku dwqw so mY ivsir n jweI ] (Panna 2) (The only giver)
so dru kyhw so Gru kyhw ijqu bih srb smwly] (Panna 6) (The only door)

Mukta (ਮੁਕਤਾ)

ਮੁਕਤਾ (Mukta)

In Gurmukhi script, a lone alphabet without a “Matra” means nothing. 
It is assumed that, the alphabet always has the “Mukta” Matra with it.

There is no sign to represent the Mukta. It is pronunced with a soft “a” sound as in the word”cut”

In Gurbani Writings Mukta is used with the last letter of a word for the following purposes:

1) To indicate plural Nouns: 

ਸੰਤ, ਪਾਠ, ਵਾਰ, ਦਿਨ, ਮਾਹ, ਜਨ, ਪੰਡਿਤ, ਪਾਪ, ਨਰਕ, ਦੇਸ, ਭੁਖ.

2) To indicate plural Pronouns: 

ਇਹ, ਤਿਨ, ਜਿਨ, ਸਭ, ਸਗਲ, ਉਨ, ਇਨ.

3) To indicate plural Adjectives:

ਅਮੁਲ, ਇਕ, ਅਗਮ, ਅਗੋਚਰ.

4) To indicate feminine Nouns:

ਦੇਹ (Body), ਧਨ (Women), ਮਹਲ, ਸੇਵ, ਖੇਹ, ਕਲਮ, ਪੀਰ.

ਰਾਤੀ ਰੁਤੀ ਥਿਤੀ ਵਾਰ (ਪਉੜੀ 34) “Vaar” is Plural Noun

ਕਵਣ ਥਿਤਿ ਕਵਣੁ ਵਾਰੁ (ਪਉੜੀ 21) “Kavan” is Adjective ( Singular)“Vaar” is Noun (Singular )

5) In the case of a compound word ( consisting of two separate words), the Aunkar of the first half-complete word, is omitted or replaced with “Mukta.”. 

ਗੁਰਸਿਖ: ਗੁਰਸਿਖ ਹਰਿ ਬੋਲਹੁ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ॥ (Gur-Sikh : A compound word ਗੁਰੁ to ਗੁਰ)
ਗੁਰੁ ਸਿਖ: ਮੰਨੈ ਤਰੈ ਤਾਰੇ ਗੁਰੁ ਸਿਖ (ਪਉੜੀ 15) (Gur(u) Sikh : A non-compound word)

ਗੁਰਬਾਣੀ: ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਕਰਮਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਏ॥ (Panna 67) (Gurbanee : A compound word ਗੁਰੁ to ਗੁਰ)
ਗੁਰੁ ਬਾਣੀ: ਗੁਰੁ ਬਾਣੀ ਕਹੈ ਸੇਵਕੁ ਜਨੁ ਮਾਨੈ ਪਰਤਖਿ ਗੁਰੂ ਨਿਸਤਾਰੇ ॥੫॥ (Panna 982) (Gur(u) Banee: A non-compound word)

6) When a Noun word is used as a Vocative Case (ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ). Then noun’s “Aunkar” vowel is omitted or replaced with “Mukta” vowel.
ਮਨ ਏਕੁ ਨ ਚੇਤਸਿ ਮੂੜ ਮਨਾ ॥ ਹਰਿ ਬਿਸਰਤ ਤੇਰੇ ਗੁਣ ਗਲਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (Panna 12) “O my mind”
ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਮਨ ਮੇਰੇ ॥ ਨਾਨਕ ਪਾਵਹੁ ਸੂਖ ਘਨੇਰੇ ॥੧॥ (Panna 264) “O my mind”

7) When a Noun word is used as Nominative Case (ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ). Then the “Aunkar” vowel stays with the Noun word.
ਹੋਰਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਨਿ ਸੇ ਮੈ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਨਿ ਨਾਨਕੁ ਕਿਆ ਵੀਚਾਰੇ ॥ (ਪਉੜੀ 27)
ਸੁਨਿ ਮੀਤਾ ਨਾਨਕੁ ਬਿਨਵੰਤਾ ॥ ਸਾਧ ਜਨਾ ਕੀ ਅਚਰਜ ਕਥਾ ॥੧॥ (Panna 271)

8) When a Noun or Pronoun word is used as Possessive Case (ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ). There is a hidden preposition in the Noun word.
to get a meaning like ਦਾ, ਦੇ, ਦੀ (“due to” or “with” etc). Then noun word’s “Aunkar” is replaced by “Mukta” vowel.

ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੁਝੀਐ ਪਾਈਐ ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ ॥੫॥੩॥੩੬॥  ਮੋਖ ਦਾ ਦੁਆਰੁ  (door of salvation) (Panna 27 )

(ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ) can be interpreted as ਗੁਰ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ। Grace of Gur (Gur Dee Kirpa).

ਕਰਮੀ ਆਵੈ ਕਪੜਾ ਨਦਰੀ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 4)
ਮੰਨੈ ਪਾਵਹਿ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 15)

NOTE: In the above 2 Pauries of Jap (ਜਪੁ) the word “Mokh Duaar” (ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ) is written with a “Aunkar” on word (ਮੋਖੁ) which seems to be Grammatically incorrect or Paathantar. So in these 2 lines, it cannot be interpreted as (Muktee Daa Duaar) here. Another 31 times in the rest
“Pothi Parmeshar Ka Thaan” the word is “Mokh Duaar ” (ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ) is written with a “Mukta” on (ਮੋਖ).

9) When a Noun is followed by a Preposition. Then Noun words’s “Aunkar” vowel is replaced by “Mukta” vowel.

ਸਾਚੇ ਨਾਮ ਕੀ ਲਾਗੈ ਭੂਖ ॥  (Panna 9 )
ਸਾਚੇ ਨਾਮ ਕੀ ਤਿਲੁ ਵਡਿਆਈ ॥  (Panna 9 ) In both these cases word Naam’s (ਨਾਮ) “ਮ” is Mukta because it is followed by the preposition “Kee” (ਕੀ).

ਅਖਰੀ ਨਾਮੁ ਅਖਰੀ ਸਾਲਾਹ ॥(ਪਉੜੀ 19)
ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ  ਧਿਆਇਆ ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ ॥ (ਸਲੋਕੁ) In both these cases the word Naam (ਨਾਮੁ) is written with Aunkar vowel on “ਮ”.

ਸੁਣਿਐ ਲਾਗੈ ਸਹਜਿ ਧਿਆਨੁ ॥ (ਪਉੜੀ 10)
ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ ਸਰਮੁ ਪਤੁ ਝੋਲੀ ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ॥ (ਪਉੜੀ 28) The same grammatical rule applies to the word Dhian (ਧਿਆਨੁ / ਧਿਆਨ).

10) When a Pronoun word is followed by a preposition. Then Pronoun word’s “Aunkar” vowel (ਜਿਸੁ, ਤਿਸੁ, ਉਸੁ, ਇਸੁ) is replaced by “Mukta” vowel. (ਜਿਸ, ਤਿਸ, ਉਸ, ਇਸ)

ਜਿਸੁ ਹਥਿ ਜੋਰੁ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸੋਇ ॥ ਨਾਨਕ ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 33)
ਜਿਸੁ ਨਦਰਿ ਕਰੇ ਸੋ ਉਬਰੈ ਹਰਿ ਸੇਤੀ ਲਿਵ ਲਾਇ ॥੪॥ (Panna 27) Without a preposition the word “Jis(u)“(ਜਿਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਜਿਸ ਨੋ ਬਖਸੇ ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ ॥ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ॥ (ਪਉੜੀ 25)
ਜਿਸ ਹੀ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ ਹੈ ਤਿਸ ਹੀ ਕਾ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥ (Panna 27)
ਜਿਸ ਨਉ ਆਪਿ ਦਇਆਲੁ ਹੋਇ ਸੋ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮਿ ਸਮਾਇ ॥ (Panna 27) With a preposition the word “Jis” (ਜਿਸ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਤੀਰਥਿ ਨਾਵਾ ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵਾ ਵਿਣੁ ਭਾਣੇ ਕਿ ਨਾਇ ਕਰੀ ॥ (ਪਉੜੀ 6)
ਜੇ ਤਿਸੁ ਨਦਰਿ ਨ ਆਵਈ ਤ ਵਾਤ ਨ ਪੁਛੈ ਕੇ ॥ (ਪਉੜੀ 7) Without a preposition the word “Tis(u)” (ਤਿਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਤਿਸ ਤੇ ਭਾਰੁ ਤਲੈ ਕਵਣੁ ਜੋਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 16)
ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਕੀਤਾ ਆਪਣਾ ਜਿਵ ਤਿਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ॥ (ਪਉੜੀ 27) With a preposition the word “Tis” (ਤਿਸ  ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਹਕੁ ਪਰਾਇਆ ਨਾਨਕਾ ਉਸੁ ਸੂਅਰ ਉਸੁ ਗਾਇ ॥ (Panna 141)
ਤੈਸਾ ਹਰਖੁ ਤੈਸਾ ਉਸੁ ਸੋਗੁ ॥ (Panna 275)  Without a preposition the word “Os(u)” (ਉਸੁ ) has retained its Aunkar vowel.

ਉਸ ਤੇ ਬਾਹਰਿ ਕਛੂ ਨ ਹੋਗੁ ॥ (Panna 177)
ਬਹੁਰਿ ਉਸ ਕਾ ਬਿਸ੍ਵਾਸੁ ਨ ਹੋਵੈ ॥ (Panna 268) ) With a preposition the word “Tis” (ਉਸ ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਇਸੁ ਕਲਿਜੁਗ ਮਹਿ ਕਰਮ ਧਰਮੁ ਨ ਕੋਈ ॥ (Panna 160)
ਇਸੁ ਦੇਹੀ ਕਉ ਬਹੁ ਸਾਧਨਾ ਕਰੈ ॥ (Panna 265) Without a preposition the word “Is(u)” (ਇਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਇਸ ਕਾ ਬਲੁ ਨਾਹੀ ਇਸੁ ਹਾਥ ॥ (Panna 277)
ਇਸ ਤੇ ਊਪਰਿ ਨਹੀ ਬੀਚਾਰੁ ॥ (Panna 292) With a preposition the word “Is” (ਇਸੁ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

11) The pronoun “Eh(u)” (ਇਹੁ/ਏਹੁ) which literary means “this”, has three (3) different written forms in Gurbani.

a) ਇਹੁ / ਏਹੁ The letter H {ਹੁ} with a”Aunkar” vowel. (Masculine Singular form)
b) ਇਹ / ਏਹ The letter H {ਹ} with a”Mukta” vowel. (Feminine form)
c) ਇਹਿ / ਏਹਿ The letter H {ਹਿ} with a”Siharee” vowel. (Plural form)

ਏਹੁ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 16) The noun Lekha(u) (ਲੇਖਾ) is in Masculine Singular form.
ਏਹੁ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 24) The noun Unt(u) (ਅੰਤੁ) is Masculine Singular form.
ਏਹੁ ਸੰਸਾਰੁ ਬਿਕਾਰੁ ਸੰਸੇ ਮਹਿ ਤਰਿਓ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ॥ (Panna 13) The noun Sansar(u) (ਸੰਸਾਰੁ) is Masculine Singular form.
ਜਿਸਹਿ ਜਗਾਇ ਪੀਆਵੈ ਏਹੁ ਰਸੁ ਅਕਥ ਕਥਾ ਤਿਨਿ ਜਾਨੀ ॥੨॥ (Panna 13) The noun Ras(u) (ਰਸੁ) is Masculine Singular form.

ਚਿਰੰਕਾਲ ਇਹ ਦੇਹ ਸੰਜਰੀਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ((Panna 176) The noun Deh (ਦੇਹ ) is Feminine form.
ਜਾਸੁ ਜਪਤ ਇਹ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਬੁਝੈ ॥ (Panna 106) The noun Trishna (ਤ੍ਰਿਸਨਾ) is Feminine form.
ਜਲਉ ਇਹ ਜਿਹਵਾ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ॥ (Panna 158) The noun Jehva (ਜਿਹਵਾ) is Feminine form.
ਤਨੁ ਮਨੁ ਧਨੁ ਅਰਪੀ ਸਭੋ ਸਗਲ ਵਾਰੀਐ ਇਹ ਜਿੰਦੁ ॥ (Panna 47) The noun Jind(u) (ਲਛਣ ) is Feminine form.
ਨਾਨਕ ਕਰਮੀ ਇਹ ਮਤਿ ਪਾਈ ॥ (Panna 278) The noun Mat(i) (ਮਤਿ ) is Feminine form.

ਜਪ ਤਪ ਸੰਜਮ ਕਰਮ ਕਮਾਣੇ ਇਹਿ ਓਰੈ ਮੂਸੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (Panna 216) The nouns Jap,Tap, Sanjam and Karam (ਜਪ, ਤਪ, ਸੰਜਮ, ਕਰਮ) are plural.
ਦੁਸਟ ਬਿਦਾਰੇ ਸਾਜਨ ਰਹਸੇ ਇਹਿ ਮੰਦਿਰ ਘਰ ਅਪਨਾਏ ॥ (Panna 1266) The nouns Mandir and Ghar (ਮੰਦਿਰ, ਘਰ) are plural.
ਕੇਤਿਆ ਦੂਖ ਭੂਖ ਸਦ ਮਾਰ ॥ ਇਹਿ ਭਿ ਦਾਤਿ ਤੇਰੀ ਦਾਤਾਰ ॥ (ਪਉੜੀ 25) The nouns Dookh and Bhookh (ਦੂਖ, ਭੂਖ) are plural.
ਅਮੁਲੀਕ ਲਾਲ ਏਹਿ ਰਤਨ ॥ (Panna 295) The nouns Laal and Ratan (ਲਾਲ, ਰਤਨ) are plural.

ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ (Conclusion):
Usage of the Pronoun “EH” (ਏਹ) further depends upon the nature of the nouns used in the stanza.
For masculine Singular nouns, the pronouns (ਏਹੁ / ਇਹੁ) has been used.
For feminine nouns, the pronouns (ਏਹ / ਇਹ) has been used.
With a Plural nouns, the pronoun (ਏਹਿ / ਇਹਿ) has been used.
Hence, the vowel “Aunkar” and vowel “Siharee” with the pronoun word “EH” (ਏਹ) are used as ” grammatical endings.”
Attention “MUST” be paid towards its Pronunciation.
These pronouns should be pronounced as “EH” (ਏਹ) and not as “EHO” (ਏਹੋ).

The pronoun “EHO” (ਏਹੋ) is a different pronoun used in Gurbani Writings  which  means “just this”
The pronoun “EHO” (ਏਹੋ).
ਧਰਮ ਖੰਡ ਕਾ ਏਹੋ ਧਰਮੁ ॥ (ਪਉੜੀ 35)
ਗੁਣੁ ਏਹੋ ਹੋਰੁ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥ (Panna 9)
ਘਰਿ ਘਰਿ ਏਹੋ ਪਾਹੁਚਾ ਸਦੜੇ ਨਿਤ ਪਵੰਨਿ ॥ (Panna 12)
ਹਉਮੈ ਏਹੋ ਹੁਕਮੁ ਹੈ ਪਇਐ ਕਿਰਤਿ ਫਿਰਾਹਿ ॥ (Panna 466)
ਮੰਦਾ ਕਿਸੈ ਨ ਆਖੀਐ ਪੜਿ ਅਖਰੁ ਏਹੋ ਬੁਝੀਐ ॥ ਮੂਰਖੈ ਨਾਲਿ ਨ ਲੁਝੀਐ ॥੧੯॥ (Panna 473)

12) The Nouns along with Prepositions such as (ਬਿਨੁ, ਮਾਹਿ and ਸੇਤੀ ) will have a Mukta ending as well.

ਭਾਈ ਰੇ ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਗਿਆਨੁ ਨ ਹੋਇ ॥ (Panna 59)
ਜਿਨ ਕੈ ਰਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 8)
ਸਗਲ ਕੀ ਚਿੰਤਾ ਜਿਸੁ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 282)
ਭਾਈ ਰੇ ਹਰਿ ਹੀਰਾ ਗੁਰ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 22)
ਮੰਨੈ ਧਰਮ ਸੇਤੀ ਸਨਬੰਧੁ ॥ (Pauree 14 )
ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਤੀ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ਸਦਾ ਸਦਾ ਰੰਗੁ ਮਾਣਿ ॥ (Panna 43)

Exception: The pronouns ਜਿਨਿ, ਤਿਨਿ, ਉਨਿ and ਇਨਿ are the Singular forms of the corresponding pronouns ਜਿਨ, ਤਿਨ, ਉਨ and ਇਨ.

ਜਿਨਿ ਸੇਵਿਆ ਤਿਨਿ ਪਾਇਆ ਮਾਨੁ ॥ (ਪਉੜੀ 5) He who serve Him, obtain’s honour. (Singular)
ਜਿਨ ਕਉ ਸਤਿਗੁਰਿ ਥਾਪਿਆ ਤਿਨ ਮੇਟਿ ਨ ਸਕੈ ਕੋਇ ॥ (Panna 17) None can unseat those, who were installed by Satgur. (Plural)

Sihaari (ਸਿਹਾਰੀ)

ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari)

Sihaari ( i ) looks a bit like reciprocated English alphabet “J”. it is always added on the left hand side of the alphabet. 

In its normal form it gives the sound of ” i ” as in the word “kit”. 
In Gurbani writings Sihaari (ਿ) vowel is used as a suffix with the ending letter of a word; then it is generally referred as “Grammatical ending” vowel.

This rule of grammatical ending vowel in Gurbani writings  is very different to the modern day Punjabi writings.
It should be understood by the rules discussed below.

The ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari) vowel can be used with all letters of Gurmukhi alphabet except ” ੳ ” and ” ਅ “

In Gurbani Writings Sihaari vowel has used extensively as an Suffix with the ending letter of words for the following purposes :

1) As a preposition: ਪਰਿ, ਨਾਲਿ, ਅੰਤਰਿ, ਬਾਹਰਿ, ਸੰਗਿ, ਨਿਕਟਿ, ਬਰਾਬਰਿ.

2) To indicate Feminine nouns: ਰੈਣਿ, ਪ੍ਰਭਾਤਿ, ਮਾਲਨਿ, ਬਨਜਾਰਨਿ, ਕਾਮਣਿ.

3) To indicate Feminine words of Persian & Arabic origin: ਮੁਹਲਤਿ, ਨੌਬਤਿ, ਸਿਫਤਿ, ਕੁਦਰਤਿ, ਅਰਦਾਸਿ, ਹਿਕਮਤਿ, ਸ਼ਰੀਅਤਿ.
In these words with ਸਿਹਾਰੀ (Sihari) endings on the last letter, may not be misunderstood to be used as a preposition.

4) To indicate Feminine words of Sanskrit origin: ਜੁਗਤਿ, ਧੁਨਿ, ਭੂਮਿ, ਧਰਤਿ, ਪ੍ਰੀਤਿ, ਰੀਤਿ, ਦ੍ਰਿਸਟਿ, ਸਾਬਾਸਿ, ਪਤਿ, ਰਿਧਿ, ਸਿਧਿ.
In these words with ਸਿਹਾਰੀ (Sihari) endings on the ending letter, may not be misunderstood to be used as a preposition.

5) To indicate Imperative (Commanding) Mood (When verbs indicate Order): ਚੇਤਿ, ਸਿਮਰਿ, ਦੇਹਿ, ਲੇਹਿ, ਸਾਲਾਹਿ, ਗਾਇ, ਧਿਆਇ.

6) To indicate Numeral adjective: ਇਕਿ, ਦੁਇ, ਤੀਨਿ, ਚਾਰਿ, ਅਠਸਠਿ, ਕਰੋੜਿ.
ਕਾਰਜੁ ਸਾਢੇ ਤੀਨਿ ਹਥ ਘਨੀ ਤ ਪਉਨੇ ਚਾਰਿ ॥੨੧੮॥ (Panna 1376) Kabir’s shalok 218

7) To indicate a indefinite Plural pronoun or adjective: ਏਕਿ, ਇਕਿ, ਹਿਕਿ, ਹੋਰਿ, ਸਭਿ, ਅਵਰਿ.
EXCEPTION: For the following pronouns ਜਿਨ, ਤਿਨ, ਉਨ, and ਇਨ the above rule reciprocates.
When the Sihari vowel used as a suffix they are indicated as singulars (ਜਿਨਿ, ਤਿਨਿ, ਉਨਿ and  ਇਨਿ);  whereas with Mukta vowel at the ending letter, are indicators of Plural form.

8) To indicate a definite Plural pronoun & adjective: ਏਹਿ, ਓਇ, ਓਹਿ, ਇਹਿ.
With these plural pronouns their verbs also takes the Plural form.
ਨਾ ਓਹਿ ਮਰਹਿ ਨ ਠਾਗੇ ਜਾਹਿ ॥ (Panna 8) ਮਰਹਿਂਂ is Plural form of ਮਰੈ.
ਸੂਚੇ ਏਹਿ ਨ ਆਖੀਅਹਿ ਬਹਨਿ ਜਿ ਪਿੰਡਾ ਧੋਇ ॥ (Panna 472) ਆਖੀਅਹਿ is Plural form of ਆਖੀਐ.

9) To indicate a VERB in its plural form: All the verbs which ends with a suffix “ਹਿ” are indicative of a plural present tense.
THEY MUST BE PRONOUNCED WITH A NASAL SOUND (BINDI). ਪਾਵਹਿ, ਭਵਹਿ, ਰਹਹਿ, ਕਮਾਹਿ, ਜਾਹਿ, ਖਾਹਿ, ਆਖਹਿ, ਗਾਵਹਿ: (ਪਾਵਹਿਂਂ, ਭਵਹਿਂਂ, ਰਹਹਿਂਂ, ਕਮਾਹਿਂਂ, ਜਾਹਿਂਂ, ਖਾਹਿਂਂ, ਆਖਹਿਂਂ, ਗਾਵਹਿਂਂ.)

10) In the case of a Subordinate clause where it is indicated that if we do this that happens. The noun is with Sihaari and the verb will be with Dulawan. 
ਆਈ ਪੰਥੀ ਸਗਲ ਜਮਾਤੀ ਮਨਿ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤ ॥ (Panna 6) Noun ਮਨਿ with Sihaari and verb ਜੀਤੈ with Dulawan.
ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਫੇਰੁ ਨ ਪਵੈ, ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਖੁ ਜਾਇ ॥ (Panna 69) Noun ਸਤਿਗੁਰਿ with Sihaari and verb ਮਿਲਿਐ with Dulawan.

11) Word ਹੋਏ (past tense), word ਹੋਇ with Sihaari (future tense).
ਸਗਲ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰਨ ਹੋਏ ਕਦੇ ਨ ਹੋਇ ਦੁਖਾਲਾ ਜੀਉ ॥ (Panna 106)
ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਏ ਲਖ ਦਰੀਆਉ ॥ (Panna 3)
The word ਹੋਏ has been used only once in Japuji Bani in Pauri 16.
The word ਹੋਇ has been used 16 times in Japuji Bani in the following Pauris:
5, 7, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 32 and 34.

Some Examples: Sihaari (ਸਿਹਾਰੀ) vowel used as ਰਾਹੀਂ (through, utilising, by means of) or ਦਵਾਰਾ (duo to) with Nouns.

ਅੰਧਿਆਰੈ ਦੀਪਕ ਆਨਿ ਜਲਾਏ, ਗੁਰ ਗਿਆਨਿ, ਗੁਰੂ ਲਿਵ ਲਾਗੇ ॥ (Panna 172) Through the lamp of the Divine-Knowledge (Gurbani)  mortal’s attention is fixed on Shabad Guru.

ਸਿਖੀ ਸਿਖਿਆ ਗੁਰ ਵੀਚਾਰਿ ॥ (Panna 465) Sikhism is learnt through Gurbani.

ਕਾਹੂ ਜੁਗਤਿ ਕਿਤੈ ਨ ਪਾਈਐ ਧਰਮਿ ॥ ਨਾਨਕ ਤਿਸੁ ਮਿਲੈ ਜਿਸੁ ਲਿਖਿਆ ਧੁਰਿ ਕਰਮਿ ॥ (Panna 274)
Naam is not obtained through any trick or Sect. But is obtained through the pre-ordained deeds (karams).

ਹਿੰਦੂ ਸਾਲਾਹੀ ਸਾਲਾਹਨਿ ਦਰਸਨਿ ਰੂਪਿ ਅਪਾਰੁ ॥ (Panna 465)
The Hindus praise the Praiseworthy Lord; through their eyes (Darshan) by looking at his idols,
although his form is incomparable.

ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਸੂਚੇ ਜਾਣੀਅਹਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਿਨਾ ਗਿਆਨੁ ॥ (Panna 55)
Those who have obtained the Spiritual Knowledge through Gurbani, their minds and mouths are known to be pure.

ਗੁਰਮੁਖਿ ਲਾਧਾ ਮਨਮੁਖਿ ਗਵਾਇਆ ॥ (Panna 11) The Gurmukhs obtain it through Gurmat, and the self-willed (man-mukhs) lose it.

ਜਿਤੁ ਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਨ ਊਚਰਹਿ ॥ (Panna 473) With the Mouth

ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ ॥ (Panna 13)Through his Illumination,

ਭੰਡੁ ਮੁਆ ਭੰਡੁ ਭਾਲੀਐ ਭੰਡਿ ਹੋਵੈ ਬੰਧਾਨੁ ॥ (Panna 473) Through the women

Some Examples: Sihaari ਸਿਹਾਰੀ vowel used as ਉਸ or ਵਿੱਚ (in or into)

ਸੁਣਿਐ ਲਾਗੈ ਸਹਜਿ ਧਿਆਨੁ ॥ (Panna 3)
By listening to Spiritual wisdom of Gurbani we can-intuitively grasp into the essence of meditation.

ਕਾਹੇ ਰੇ ਮਨ ਚਿਤਵਹਿ ਉਦਮੁ, ਜਾ ਆਹਰਿ ਹਰਿ ਜੀਉ ਪਰਿਆ ॥ (Panna 495)
O my mind why are you worried when the Dear Lord Himself is into effort of feeding you.

ਗੁਰ ਕੈ ਬਚਨਿ ਨਰਕਿ ਨ ਪਵੈ ॥ (Panna 177)
The Gurbani’s Wisdom saves one from falling into hell.

ਸਤਜੁਗਿ ਰਥੁ ਸੰਤੋਖ ਕਾ ਧਰਮੁ ਅਗੈ ਰਥਵਾਹੁ ॥ (Panna 470) In the Satyug

ਦੁਆਪੁਰਿ ਰਥੁ ਤਪੈ ਕਾ ਸਤੁ ਅਗੈ ਰਥਵਾਹੁ ॥ (Panna 470) In the Duapar

ਕਲਜੁਗਿ ਰਥੁ ਅਗਨਿ ਕਾ ਕੂੜੁ ਅਗੈ ਰਥਵਾਹੁ ॥ (Panna 470) In the Kalyug

12) ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari’s) vowel used for plural verbs ending in (ਨ).

ਗਾਵਨਿ ਤੁਧਨੋ ਚਿਤੁ ਗੁਪਤੁ ਲਿਖਿ ਜਾਣਨਿ ॥ (Panna 8)
ਵਾਇਨਿ ਚੇਲੇ ਨਚਨਿ ਗੁਰ ॥ (Panna 465)
ਪੈਰ ਹਲਾਇਨਿ, ਫੇਰਨਿ੍ ਸਿਰ ॥ (Panna 465)
ਜਿਨ ਸਾਲਾਹਨਿ ਸੇ ਮਰਹਿ ਖਪਿ ਜਾਵੈ ਸਭੁ ਅਪਵਾਦੁ ॥ (Panna 301)
ਹਰਿ ਛੋਡਨਿ ਸੇ ਦੁਰਜਨਾ ਪੜਹਿ ਦੋਜਕ ਕੈ ਸੂਲਿ ॥ (Panna 322 )

13) ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari’s) vowel used in for as ਉੱਤੇ (above or on).

ਅਸੰਖ ਕਹਹਿ ਸਿਰਿ ਭਾਰੁ ਹੋਇ ॥ (Panna 4)
Even to call them countless is to carry the weight on your head.
ਭਾਰੁ is a Noun, ਸਿਰਿ is a preposition. (ਸਿਰ ਤੇ ਭਾਰ)

ਭੈ ਵਿਚਿ ਇੰਦੁ ਫਿਰੈ ਸਿਰ ਭਾਰਿ॥ (Panna 464)
In the Fear of God, the clouds move on their heads across the sky.
ਸਿਰ is a Noun, ਭਾਰਿ is a preposition. (ਸਿਰ ਦੇ ਭਾਰ)

ਵਿਸਰਿਆ ਜਿਨ੍ ਨਾਮੁ ਤੇ ਭੁਇ ਭਾਰੁ ਥੀਏ॥ (Panna 488)
Those who forget the Name of the Lord, are a burden on the earth.
ਭਾਰੁ is a Noun, ਭੁਇ is a preposition. (ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ)

ਨਾਨਕ ਭਾਵੈ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਾਹਨ ਨੀਰਿ ਤਰੇ॥ (Panna 261)
O Nanak, if it pleases the Supreme Lord  (Paarbraham, Shabad Guru), then even a stone will float on water.
ਪਾਹਨ is a Noun, ਨੀਰਿ is a preposition. (ਪਾਣੀ ਉਤੇ ਪੱਥਰ)

ਤਖਤਿ ਰਾਜਾ ਸੋ ਬਹੈ ਜਿ ਤਖਤੈ ਲਾਇਕ ਹੋਈ ॥(P 1088)
That king sits upon the throne, who is worthy of that throne.
ਰਾਜਾ is a Noun, ਤਖਤਿ is a preposition. (ਤਖਤ ਉਤੇ ਰਾਜਾ)

 To Pronounce ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari’s) vowel like a extended Bihari vowel such as ਸੁਣੀਐ ( SUNEEAY) instead of ਸੁਣਿਐ ( SUNIAY) is incorrect.

Tippee (ਟਿੱਪੀ)

ਟਿੱਪੀ (Tippee)

Tippee vowel looks like a half moon ( ੰ ) is placed above the of the letters of Gurmukhi alphabet.

In its normal form it gives the nasal sound like “ing” 

Tippie is used with following vowels.

ਮੁਕਤਾ (Mukta)
ਸਿਹਾਰੀ (Sihaari)
ਔਂਕੜ (Aunkaar)
ਦੂਲੈਂਕੜ (Dulankar)

In Gurbani Writings Tippee is used for the following purposes:

1) To write the words from Sahaskrit (ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ) origin:
ਸ੍ਵੈਭੰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤੰ, ਖੀਣੰ, ਤਪੰ, ਪਾਨੰ, ਪਾਪੰ, ਪਾਯੰ,ਪਾਰੰ.

2) With nasal Consonants as an Adhak vowel:
ਮੰਨ, ਅੰਨ, ਧੰਨ, ਕੰਨ.

3) In place of Bindi Vowel:
ਲਿੰਉ ਲਿੰਉ ਕਰਤ ਫਿਰੈ ਸਭੁ ਲੋਗੁ ॥ (Panna 342)

4) To keep up with the Rhyme:
ਦਦੈ ਦੋਸੁ ਨ ਦੇਊ ਕਿਸੈ ਦੋਸੁ ਕਰੰਮਾ ਆਪਣਿਆ ॥ (Panna 433 )

ਹਰਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਭਿੰਨੇ ਲੋਇਣਾ ਮਨੁ ਪ੍ਰੇਮਿ ਰਤੰਨਾ ਰਾਮ ਰਾਜੇ ॥ (Panna 448 )

ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਰਤੰਨੁ ਹੈ ਹੀਰੇ ਜਿਤੁ ਜੜਾਉ ॥ (Panna 920 )

List of some words with ਟਿੱਪੀ (Tippee) Vowel in Gurbani Writings.

ਓਅੰਸ੍ਵੈਭੰਹਿੰਦੂਖੰਡਗੰਉਪਾਨੰਦਸੰਦਾ
ਓਅੰਕਾਰਸੰਭਉਹਿੰਦਵਾਣੀਖੰਡਲਗੰਗਪਾਪੰਦਹੰ
ਓਅੰਕਾਰੁਸੁਭੰਤਹਿੰਦੁਸਤਾਨੁਖੰਡਲੀਗੁੰਗਪਾਯੰਦੁਹੂੰ
ਓਅੰਕਾਰਿਸੋਭੰਤਿਹਿਰਣੰਖੰਡਸਿਗੁੰਗੇਪਾਰੰਦੇਹੰ
ਅੰਕੁਸੰਭਵਹਿੰਸਾਖੰਡਹੁਗੂੰਗੇਪਿੰਗੰਦੁਹਹੂੰ
ਅੰਕੇਸੁਭਵੰਤੀਹੀਣੰਖੂੰਡਹਿਗੂੰਗੈਪਿੰਗੁਲਦਾਨੰ
ਅੰਕੁਰਸੰਭਵਿਅਉਹੀਤੰਖੰਡਾਗਗਨੰਪਿੰਗੁਲਾਭੰਨੈ
ਅੰਕੁਰੁਸਭਹੂੰਹੀਨੰਖੰਡਾਂਗੰਗੇਵਪਿੰਜਰਬੇਅੰਤ
ਅਕਰਣੰਸੰਭਾਖਨਕੂੰਖੰਡਿਗੰਗਾਪਿੰਜਰੁਬੇਅੰਤੁ
ਅਕਰਮੰਸੰਭਾਖਨੁਕੰਉਖੰਡਿਆਗੂੰਗਾਪਿੰਜਰੈਬੇਅੰਤਾ
ਅੰਕੁਰਿਸੰਭਾਰਾਕੰਕਨਖੰਡਿਤਗੰਗਾਤਾਪਿੰਜਰਾਬੇਅੰਤਿ
ਅੰਕਸੁਸੋਭਾਵੰਤਕੁੰਕਮਖੰਡੀਗਜਇੰਦ੍ਰਪਿੰਜਰਿਬੈਆਲੰ
ਅਕਾਸੰਸੋਭਾਵੰਤੇਕੰਕਰੁਖੂੰਡੀਗੁੰਜਾਤਪਿੰਡਬਉਰਾਨੰ
ਅੰਕਿਸੋਭਾਵੰਤਾਕੁੰਗੂਖੁੰਢਾਗਜਿੰਦੁਪਿੰਡੁਬੰਕ
ਅਖੰਡਸੋਭਾਵੰਤੀਕੰਗਨਖੁੰਦਕਾਰੁਗੰਠੜੀਪਿੰਡੇਬੰਕੇ
ਅਖੰਡੁਸੋਭਾਵੰਤੀਆਕੰਗਨਾਖੰਨਲੀਗੰਠੜੀਐਪਿੰਡਾਬੈਕੁੰਠ
ਅਖੰਡਲੀਸੁੰਮਕੰਙਣਖੰਨਾਗੰਠਿਪਿੰਡਿਬੈਕੁੰਠੁ
ਅੰਗਸਮੰਜੀਐਕੁੰਚਖੰਨੀਐਗੰਠੀਪਿੰਡੀਲੰਕ
ਅੰਗੁਸਮਝਣੰਕੰਚੂਆਖਪੰਗੁੰਡਪਿੰਧੀਲੰਕੂਰੁ
ਅੰਗੇਸੁਮੰਤ੍ਰਕੰਚਨਖੁੰਬਿਗੰਢਪਿਰੰਨਿਲੰਕਾ
ਅੰਗਦਸੁਮੰਤ੍ਰਿਕੰਚਨੁਖੰਭਗੰਢੁਪਿਰੰਮਲੇਖੰ
ਅੰਗਦੁਸਮੁੰਦਕੰਚਨਾਖੁੰਭੈਗੰਢੈਫੰਕਲੰਗੋਟੀ
ਅੰਗਦਿਸਮੁੰਦੁਕੁੰਚਰਖੇਮੰਗੰਢਣੁਫੁਟੰਨਿਲਗਣੰ
ਅਗੰਮਸਮੁੰਦੇਕੁੰਚਰੁਖੇਲੰਤਾਗੰਢਾਫੰਦਲਗੰਨਿ
ਅਗੰਮੁਸਮੁੰਦ੍ਰਕੁੰਚਰੀਆਖਸੰਮਗੰਢਿਫੰਦੇਲੰਗਰੁ
ਅਗੰਮਾਸਮੁੰਦਹਿਕੁੰਚੀਖਹੰਦੇਗੰਢੀਫੰਦਾਲੰਗਰਿ
ਇਕੰਤੀਸਮੁੰਦਿਕੂੰਜਖਾਟੰਗਾਗੰਢੀਐਫੰਧਲੰਘੇ
ਇੰਦਸੰਮਨਕੁੰਜਰਖਾਦ੍ਯ੍ਯੰਗਣੰਫੰਧੁਲੰਘੈ
ਇੰਦੁਹੰਸੁਲੇਕੂੰਜਾਖਿੰਚਗੁਣੰਤਫੰਧੇਵੰਞਸੀ
ਇੰਦ੍ਰਹੰਸੁਲਾਕੂੰਜਾਂਖਿੰਚੇਤੰਤਫੰਧਾਵੰਞਹੁ
ਇੰਦ੍ਰੁਹੰਸਹਕੁੰਜੀਖਿੰਚੈਤੰਤੁਫਨਿੰਦਵੰਞਹਿ
ਇੰਦ੍ਰੈਹੰਸਾਕੂੰਜੀਖਿੰਚਹਿਤੰਤੈਫੰਨੀਵੰਞਾ
ਇੰਦ੍ਰਾਹੰਸਿਕੰਞਕਾਖਿੰਚਿਤੰਤ੍ਰਫੁੰਮਣਵੰਞਾਂ
ਇੰਦ੍ਰਾਦਿਹਾੜੰਬੈਕੋਟੰਖਿੰਚਿਆਤੰਤ੍ਰੁਫਲੰਤਵੰਞਾਈ
ਇੰਦ੍ਰਿਹਾਰੰਤਕੁੰਟਖਿੰਜੈਤੰਤੀਫੂਲੰਤਵੰਞਾਏ
ਇੰਦ੍ਰੀਹਿੰਙੁਕੰਟਕੁਖਿੰਡੀਆਤੰਨਫਿਰੰਤਵੰਡ
ਇੰਦ੍ਰੀਆਹਿੰਡੋਲਕੋਟੰਤਰਖਿਣੰਤੰਨੁਫਿਰੰਤੀਵਡਹੰਸ
ਇਰੰਡਹਿੰਡੋਲੁਕੁਟੰਬਖਿੰਥੜਿਤੰਨਿਫਿਰੰਦੇਵਡਹੰਸੁ
ਇਸਟੰਹਿਤੰਕੁਟੰਬੁਖਿੰਥਾਤਪੰਫਿਰੰਦੈਵੰਡਾਏ
ਇਸਨਾਨੰਹਿਤ੍ਯ੍ਯੰਤਕੁਟੰਬੈਖੀਣੰਤਪੰਥਾਫਿਰੰਨਿਵੰਡਿ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋਇ ੧੦੦ ਸਬਦਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

Source and Credits: https://gurbaniandvedas.com/